Mu qian 母錢 znaczy po chińsku tyle co moneta matka (w literaturze anglojęzycznej pojawia się jako „mother cash” czy „mother coin”).

Ogólna definicja monety matki jest jasna. Moneta matka to moneta, która posłużyła do odciśnięcia swego wizerunku przy tworzeniu formy przeznaczonej do odlewania monet obiegowych (zhi qian 制錢).

Odlewanie za pomocą form piaskowych powiązanych z monetami matkami rozwinęło się, oraz utrwaliło, za czasów dynastii Tang 唐 (618-907) i przetrwało do końca produkcji monet keszowych, czyli do początku XX wieku. Na przestrzeni tego czasu ulegało oczywiście pewnym modyfikacjom.

Monety matki odróżniały się od monet obiegowych przede wszystkim jakością wykonania. Charakteryzowały się wyższym i ostrzejszym reliefem czy większą grubością i średnicą.

Przyjrzyjmy się temu jak powstawały mu qian.

 

Pierwszym, najwcześniejszym sposobem produkcji monet matek było ich ręczne grawerowanie w różnych materiałach. Początkowo w drewnie, później w cynie czy miedzi. Dokładnie o procesie tym wspomina relacja z czasów dynastii Ming 明 (1368-1644) z roku 1637. Metoda rzeźbienia pojedynczych mother coins była kosztowna i wymagająca dużych nakładów pracy, a monety matki tak produkowane znacznie się od siebie różniły.

 

Druga metoda, opisana w tekście z roku 1741 z czasów ery Qian Long 乾隆 (1736-1795) dynastii Qing 清 (1644-1911), polegała na odlewaniu monet matek w formach, w których odciski wykonywano za pomocą ręcznie grawerowanych monet przodków zu qian 祖錢 (ang. ancestor coins). Na początku monety przodek wykonywane były z czystej miedzi. Metodę ta zaczęto stosować najprawdopodobniej nie w roku 1741, lecz już w roku 1729, a była ona wynikiem reform cesarza Yong Zhenga 雍正 (1723-1735).

Grawerowana ręcznie moneta przodek 同治通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)

Pomogło to ujednolicić wygląd monet dla danego okresu i w obrębie danej mennicy, gdyż wiele monet matek odlewanych było z tej samej monety przodek. Obniżyło to również koszty – wymagało wycięcia ręcznego jednej monety przodek do odlania wielu monet matek.

Odlewana moneta matka Xian Feng Tong Bao 咸豐通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)

 

Istniał też trzeci sposób produkcji monet matek. Mówi o nim zapis z czasów ery Guang Xu 光緒 z roku 1898. Mianowicie znaki inskrypcji monety grawerowano w stalowej płycie. Nazywana ją formą matką. Nakładano na nią cienką miedzianą blachę, na którą z kolei kładziono blachę ołowianą. Następnie przez tę ostatnią uderzano młotem. Miękki ołów poddawał się, a cienka miedziana blacha wypełniała wygrawerowane w stali znaki. Zachodził proces „wtłaczania” miedzianej blachy w grawerunek. Tak postępowano zarówno z awersem jak i z rewersem monety. Następnie wycinano awersy i rewersy z miedzianej blachy i łączono je ze sobą. Z tak powstałych monet matek robiono odciski w piaskowych formach do odlewania monet obiegowych. Otrzymaną formę nazywano formą córką.

W opinii Davida Hartilla ta trochę prymitywna metoda wyjaśnia słabą jakość monet ery Guang Xu.

 

Sprawa dystrybucji i ilości monet matek wyglądała różnie. Jest to ciekawy temat, choć skąpo (lub wcale) opisany w źródłach. Przykładowo w okresie dynastii Qing do czasów cesarza Yong Zhenga mennice prowincjonalne otrzymywały ze stolicy jedną grawerowaną monetę matkę, po czym we własnym zakresie musiały wygrawerować własne do produkcji. Wykonywali je najprawdopodobniej lokalni grawerzy pieczęci i drzeworytów, robiąc dokładne estamparze otrzymanego egzemplarza, naklejając je następnie na arkusze cyny i wycinając identyczne. Z kolei w późniejszych czasach stołeczna Mennica Ministerstwa Skarbu (Board of Revenue – boo chiowan ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ) wysyłała na prowincje jedną monetę mistrz, jedną monetę matkę i jedną monetę obiegową by tam używać ich jako wzory. Niekiedy mennica prowincjonalna nie otrzymywała monet matek ze stolicy i musiała radzić sobie sama, jak na przykład mennica w prowincji Syczuan 四川 w okresie Jia Qing 嘉慶 (1796-1820).

Od projektu monety do powstania samej monety matki proces wymagał przejścia przez kilka etapów (między innymi wykonania wzorów monet przedstawianych do zatwierdzenia), co w niniejszym wpisie zostało pominięte.

Opisane powyżej trzy metody produkcji monet matek nie wyczerpują oczywiście zagadnienia.
Czasem w pewnych okolicznościach używano jako monet matek zwykłych monet obiegowych odciskając je w formach.
Zdążało się, że ingerowano w formy po ich odciśnięciu. Miało to miejsce np. w erze Huichang 會昌 za panowania cesarza Wu Zhonga 武宗 z dynastii Tang 唐, gdzie po odciśnięciu w formach obiegowych monet Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 z poprzednich okresów, puncowano dodatkowo toponimy na rewersach bezpośrednio w formach.
Zdarzało się również, że usuwano (zeskrobywano) z monet obiegowych niepotrzebne znaki, odciskano je w formach i nanoszono puncami znaki nowe by otrzymać pożądaną inskrypcję. Przykładowo miało to miejsce za czasów Pięciu Dynastii 五代 (907-960) – odlewając monety Han Yuan Tong Bao 漢元通寶 używano jako monet matek obiegowych Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 z usuniętym znakiem Kai 開, w miejsce którego dodawano znak Han 漢. Z kolei w depozycie z Tangyin znajdowała się moneta Tian Sheng Yuan Bao 天聖元寶 cesarza Ren Zonga 仁宗 (1022-1063) z usuniętymi znakami Tian 天 i Sheng 聖, która miała służyć jako mu qian.

W pracy „Qing Cash” Davida Hartilla znajdziemy opinię, iż niekiedy monet matek nie odciskano w formach układając je osobno w rzędach lecz odciskano całe drzewka keszowe. Monety matki pozostawały na drzewkach po odlaniu lub lutowano je ze sobą tworząc drzewka. Autor argumentuje tę teorię faktem, że monety obiegowe na ocalałych drzewkach potrafią być wszystkie dokładnie pod tym samym kątem, a luźne monety posiadają wlew dokładnie w tych samych miejscach (na godzinie drugiej, czwartej, ósmej lub dziesiątej). Jeżeli tak było, stanowiło to dużą oszczędność czasu w mennicy.

Monety matki są obiektem westchnień kolekcjonerów, są rzadkie i oczywiście drogie. Koreańską monetę matkę Sang Pyong Tong Bao 常平通寶 czy japońską Kanei Tsuhou 寬永通寶 uda nam się zakupić już w granicach 200 dolarów, z kolei cena monet matek chińskich keszówek staruje od kilku tysięcy dolarów. I choć dzisiaj to rzadkości, to ilości mu qian używane w mennicach były imponujące. Wspomniany już David Hartill przykładowo szacuje, że do odlewania monet Kang Xi Tong Bao 康熙通寳 dynastii Qing Mennica Ministerstwa Skarbu potrzebowała między 100.000 a 200.000 sztuk grawerowanych monet matek.

 

Zdjęcie wyróżniające wpis: odlewana moneta matka Xuan Tong Tong Bao 宣統通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)