Mennictwo dynastii Tang 唐 (618-907), której czasy były (kolejnym po dynastii Qin 秦 (221-207 p.n.e.) i Zachodniej Han 西漢 (206 p.n.e. – 8 n.e.)) okresem dużego zwiększenia podaży pieniądza po latach podziału Cesarstwa, nieodzownie przywodzi na myśl odlewane w wielkich ilościach monety Kai Yuan Tong Bao 開元通寶. Monety, które zrewolucjonizowały i w pewien sposób ustaliły wygląd i zasady emisji keszówek na następne kilkanaście stuleci.

Kolejną monetą, która większości z nas kojarzy się z epoka Tangów, niewiele mniej dziś popularną, jest Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶.

Qian Yuan Zhong Bao wielkości standardowej monety keszowej wartości 1 są dziś jak najbardziej często spotykane. Były to ostatnie emisje, a poprzedzały je monety wyraźnie większe (dużo rzadsze) o pierwotnych wartościach ustalonych na 50 i 10 (monet Kai Yuan Tong Bao).

W przypadku Qian Yuan Zhong Bao inskrypcja na awersie odwołuje się do nazwy ery w której rozpoczęto ich odlewanie, a mianowicie do drugiej ery rządów cesarza Su Zonga 肅宗 (756-762) czyli Qianyuan 乾元, przypadającej na lata 758-760.

Dynastia Tang to przede wszystkim złote czasy Cesarstwa. Jednak w pewnym okresie również jej władcy poczęli borykać się z dużymi problemami. Su Zong zderzyć się musiał m.in z powstaniem An Lushana 安祿山 (ok. 703 – 757), gubernatora wojskowego, który wystąpił otwarcie przeciw dynastii.

Plądrowanie przez rebeliantów czego się dało (w tym podbicie stolicy Chang’an), migracja chłopów z terenów podbijanych przez An Lushana na południe i tym samym wielkie zubożenie wsi na północy plus ogromne wydatki na walczące z powstańcami wojska wywołały kryzys, a co za tym idzie perturbacje w gospodarce i pustkę w cesarskim skarbcu. Dynastia w praktyce nie podniosła się już po tej rebelii, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w słabej jakości monet Kai Yuan Tong Bao emitowanych po tych czasach.

Aby zaspokoić potrzeby płatności dla wojsk, odbudować zniszczone miasta i poprawić płynność finansową zdecydowano się na emisję monet o zwielokrotnionej wartości, nie mającej odbicia w zawartym w niej kruszcu.

W roku 758, pierwszym roku ery Qianyuan (dokładnie 24 sierpnia 758 roku) odlano pierwsze monety Qian Yuan Zhong Bao o wartości 10 monet Kai Yuan Tong Bao, z którymi miały być w równoległym obiegu. Monety miały posiadać ustawową średnicę 1 cun 寸 (32mm) i ważyć 1,6 qian 錢 (5,97g).

Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 moneta o wartości 10, średnica 29,51-29,62mm, waga 7,57g, ex. ebay

W roku kolejnym (30 września 759) Cesarz przyjął propozycję swojego premiera Di Wu Qi i przystąpiono do emisji dużych ok. 37,5mm i ważących 3,2 qian (11,34g) monet z ta samą inskrypcją. Rewers natomiast posiadał dodatkowy pierścień wewnątrz zewnętrznego otoku.

Monety te nazywano zhonglun 重輪 czyli „ciężki krążek” i posiadały wartość 50 monet Kai Yuan Tong Bao.

Tym samym, w ówczesnym czasie funkcjonowały w obiegu trzy rodzaje monet.

Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 moneta o wartości 50, średnica 34,55-34,80mm, waga 13,07g, ex. ebay

 

W pewien sposób powielono sytuację gdy w roku 666 wyemitowano Qian Feng Quan Bao 乾封泉寶 o wartości 10 monet Kai Yuan Tong Bao niemającej się nijak do zawartego w nich kruszcu. Emisja ta była ogromnym niepowodzeniem i zakończono ją w ciągu kilku miesięcy.

W praktyce, wg założonych standardów monety wartości 10 były wagi jedynie około dwóch monet Kai Yuan, natomiast monety wartości 50 – czterech. Stąd, z jednej strony władze miały duży problem z wymuszeniem założonego kursu i akceptacją monet przez ludność, z drugiej były one zbyt kuszące dla fałszerzy, aby się tej pokusie oprzeć. Masowo przetapiano małe monety, posagi i inne przedmioty z brązu. Skalę fałszerstwa obrazuje fakt, że w ciągu kilku miesięcy stracono ponad 800 osób winnych (lub współwinnych – kara dotyczyła niekiedy również członków rodziny fałszerzy) fałszerstwom.

Obok nielegalnego odlewania rozszalała się inflacja. Aby jej zapobiec, w roku 760, obniżono prawną wartość monet z pierścieniem na rewersie z wartości 50 do wartości 30 (równolegle ze zmniejszeniem ich wagi i średnicy), natomiast wartość starych monet Kai Yuan Tong Bao podniesiono i zrównano z monetami wartości 10.

W roku 762, gdy po śmierci Su Zonga na tron wstępuje jego syn Dai Zong 代宗 (762–779, którego armia pokonała rebelie An Lushana w roku 763), dla monet zhonglun ustanawia się wartość 3, natomiast dla monet o wartości 10 – wartość 2.

Niedługo po tym wszystkie trzy typy monet przyjmowane były jako monety o wartości 1.

Wszystko to szło w parze z obniżaniem wagi jak i średnicy Qian Yuan Zhong Bao, aż do poziomu poniżej standardu monet Kai Yuan Tong Bao z poprzednich okresów.

Sytuacja ta spowodowała, że w końcu ludność zaczęła przetapiać monety z pierścieniem na rewersie na inne przedmioty.

Moneta Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 24,97-25,05mm, waga 3,37g, ex. Gdyński Dom Aukcyjny

 

Ramy czasowe odlewania Qina Yuan Zhong Bao wielkości 1 kesz to sprawa nie do końca jasna.

Raczej na bok należy odłożyć te podane przez Davida Hartilla w „Cast Chinese Coins”, który podaje lata 756-762, przypisując tym samym całość emisji Su Zongowi.

Oficjalne emisje małych monet mają początek najprawdopodobniej dopiero za panowania Dai Zonga 代宗, w pierwszym roku ery Baoying 寶應, czyli w latach 762-763. Jest to spójne z zabiegiem przeprowadzonym w tym czasie, pomagającym uporządkować bałagan i ustanowieniem dla wszystkich monet w obiegu wartości jeden. Su Zong w takim razie odlał tylko monety wartości 50, 30 i 10.

Niektórzy autorzy podają bezpiecznie czas emisji na późne lata panowania Su Zonga – wczesne lata panowania Dai Zonga.

Pozostaje jednak jeszcze pytanie kiedy emisje te się zakończyły. Biorąc pod uwagę duże ilości tych monet bardzo możliwe jest, że trwały one praktycznie do końca dynastii Tang, a z pewnością długo po stłumieniu rebelii An Lushana. Porównując częstość występowania Qian Yuan ZB z Kai Yuan TB trudno założyć, że emisje tych pierwszych  trwały tylko 2-3 lata, podczas gdy Kaiyuany to 286 lat odlewania.

Oprócz powyższego należy zauważyć fakt istnienia egzemplarzy Qian Yuan ze znakiem jednostki administracyjnej na rewersie w jakiej je odlewano, tak jak w przypadku monet Kai Yuan Tong Bao ery Huichang 會昌 (841–846), ponadto podobnie do nich prymitywnie wykonanych. Sugeruje to, że były one odlewane w tych samych czasach, więc jeszcze w połowie IX wieku. Istnieją co najmniej trzy rodzaje monet z różnym znakiem na rewersie.

Żeby tak było, musiano zrobić oczywiście pewne odstępstwo i przez kilkanaście er wypuszczać do obiegu monety z nieobowiązującą już dewizą panowania.

Sprawę datowania monet Qian Yuan Zhong Bao an dzień dzisiejszy trzeba raczej pozostawić jako nierozstrzygniętą.

Moneta Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 23mm, waga 2,60g, emisja prywatna, ex. ebay

 

Małe monety Qian Yuan Zhong Bao były odlewane przez wszystkie rodzaje mennic – rządowe, prowincjonalne, prywatne legalne czy prywatne nielegalne. Wai San Doo w „Chronology of Kai Yuan Tung Bao” zauważa, że mennice prywatne emitowały również monety dobrej jakości, stąd atrybucja ich nie jest łatwa.

Qian Yuan wszystkich wartości występują z rewersami czystymi lub z dodatkowymi znakami takimi jak półksiężyce i znaki paznokcia (Hartill CCC: 14.102, 14.104, 14.115 – 14.118) czy niosące pomyślność obłoki (Hartil CCC: 14.104, 14.109, 14.123). Na rewersach Zhonglun znajdziemy także małe okręgi (Hartil CCC: 14.107, 14.108) Małe monety Qian Yuan posiadają również sporą ilość wariantów kaligraficznych

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 24,71-24,83mm, waga 3,70g ex. ebay

W mennictwie Japonii okresu Edo (Edo-jidai  江戸時代 lub Tokugawa-jidai 德川時代 – okres, w którym rzeczywistą władzę sprawowali sioguni z rodu Tokugawa w latach 1603-1868) oprócz monet emitowanych przez Bakufu 幕府 (rząd Siogunatu) znajdziemy również monety lokalne, produkowane oficjalnie przez Daimyō 大名 (panów feudalnych) do użytku na terenie swoich domen na podstawie rządowego zezwolenia.

Przykładem takiego oficjalnego pieniądza lokalnego jest moneta Ryukyu Tsuho 琉球通寳 odlewana w domenie Satsuma 薩摩藩 (Satsuma-han) na terenach dzisiejszej prefektury Kagoshima 鹿児島県, której emisję zlecił Shimazu Nariakira 島津斉彬 daimyo z klanu Shimazu 島津 w roku 1862.

Emitowana była dla kontrolowanych przez Satsuma wysp Ryukyu 琉球諸島 (Ryūkyū-shotō, dzisiejsza prefektura Okinawa), archipelagu rozciągającego się od wyspy Kiusiu po Taiwan.

 

Mapa pokazująca lokalizację archipelagu Ryukyu (żródło: https://www.researchgate.net)

Choć oficjalnie Ryūkyū Tsūhō miała mieć zastosowanie w obiegu monetarnym wysp Ryukyu, w rzeczywistości ponoć stanowiła zasłonę dymną dla nielegalnej produkcji Tenpo Tsuho 天保通寶, na której była wzorowana.

Na awersie monety zawarto inskrypcję Ryūkyū Tsūhō 琉球通寳 (odczyt góra-dół) czyli „obiegowy (legalny) pieniądz Ryukyu”, z kolei na rewersie – tō hyaku 當百 co znaczy „wartość 100” (w domyśle 100 mon). Masa monety wynosić miała 5 momme i 5 fun (20,625g), więc zaledwie tyle co 6-7 monet 1 mon. Wymiary to 49 na 32mm. Na rancie monety bito kontrmarki Sa サ, pierwszą sylabę nazwy domeny Satsuma.

Monety odlewane w słabszej jakości niż Tenpo Tsuho, ze znakami inskrypcji o mniej ostrych kreskach, z wyraźnymi śladami obróbki piknikiem na rancie, co powoduje, że wybijane znaki サ są na nim często mało czytelne.

Moneta ustawowo miała posiadać wartość 100 mon. David Hartill w „Early Japanese Coins” (prawdopodobnie podążając za „Coins of Japan” Neila Gordona Munro) podaje, iż po niedługim czasie przyjmowana była jako 88 mon. Z kolei niektórych źródłach znajdziemy informację jakoby na początku emisji Shimazu Nariakira zażądał by była przyjmowana jako 124 mon.

Są zdania, że pierwotnie Ryūkyū Tsūhō przeznaczona była do celów handlowych z Ryukyu, natomiast została dobrze przyjęta i stała się na wyspach powszechna jako miejscowy pieniądz. Z drugiej strony niektórzy autorzy twierdzą, że nie była ona szeroko używana w obrocie. Faktem jest, iż występujące dziś na rynku egzemplarze są zazwyczaj dobrej kondycji.

Równolegle odlewano okrągłą monetę z taką samą inskrypcją awersu lecz wykonaną pismem pieczęciowym z tradycyjnym dla monet keszowych kierunkiem odczytu (góra-dół-prawo-lewo) .

Ryūkyū Tsūhō Han Shu 琉球通寳 半朱

Na rewersie widniały dwa znaki – Han Shu 半朱 (odczyt góra-dół). Han 半 znaczy tyle co połowa i skojarzy się na pewno z chińskim Ban 半 występującym na monetach Ban Liang 半兩. Natomiast Shu oznacza jednostkę wagi jaką posługiwano się przy transakcjach za pomocą złota, a wynosiła ona 1/16 ryō 両. Okrągła Han Shu Ryūkyū Tsūhō miała w praktyce posiadać wartość dwóch monet Ryūkyū Tsūhō 100 mon. Ważyła jednak 8 momme (30g), więc tyle co 10-12 monet o nominale 1 mon. Posiadała średnicę 1 sun i 4 bu (około 42,5 mm).

Monety Ryūkyū Tsūhō odlewane za rządów Tokugawa w XIX wieku to drugi okres mennictwa wysp. Pierwszy stanowiły monety Kin’en sehō 金円世寳, Taisei tsūhō 大世通寳 Sekō tsūhō 世高通寳 odlewane na wzór chińskich monet keszowych w latach 1454-1476.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Ryūkyū Tsūhō 琉球通寳 100 mon 當百, ex. ebay

Często pojawia się (także w Polsce) w sklepach czy na aukcjach internetowych owalna, miedziana moneta, która oprócz inskrypcji posiada charakterystyczny znak poniżej otworu na rewersie. Monetę tę kojarzą nie tylko amatorzy keszówek, ale też osoby bardziej ogólnie zaangażowani w numizmatykę czy kolekcjonowanie monet. Mowa oczywiście o japońskiej Tenpo Tsuho 天保通寶.

Emisję Tenpo Tsuho zatwierdzono w październiku 1835, szóstym miesiącu ery Tenpo 天保 (1830-1843) okresu Edo 江戸 (1603–1867) kiedy to panowanie nad krajem sprawowali siogunowie z rodu Tokugawa.

Stop z jakiego zaplanowano produkcję monet to 78% miedzi, 12% ołowiu i 10% cyny, a oficjalna waga wynosiła 5 momme i 5 bu (20,6g), którą następnie zmieniono na 5 momme i 8 bu (21,75g).

Wartość monety ustawowo wynosiła 100 mon, lecz w rzeczywistości było to 96 mon. Stąd , jak możemy przeczytać m.in. u Hartilla w „Early Japanese Coins”, termin Tenpo zaczęto używać jako określenie „głupca lub kogoś, komu brakuje trochę do 100”.

Na awersie umieszczono inskrypcję Tenpo Tsuho 天保通寶, zo znaczy (standardowo) tyle co „obiegowa (legalna) moneta ery Tenpo”.

Napis na rewersie powyżej otworu brzmi to hyaku 當百, czyli równowartość 100, natomiast wspomniany charakterystyczny znak poniżej otworu jest podpisem mincmistrza Hashimoto Mitsuji.

Jedynie mennice rządowe (bakufu 幕府) w Edo 江戸 (dzisiejsze Tokio 東京都) i Osace 大阪 były oficjalnie upoważnione do odlewnia Tenpo Tsuho. Mennice prowincjonalne również je produkowały, jednak nielegalnie bez zgody siogunatu, gdyż było to bardzo opłacalne, a panowie feudalni daimyo 大名 nie mogli sobie odmówić połakomienia się na spore zyski. Znajdziemy więc monety produkowane przez mennice Satsuma, Mito, Fukuoka, Kochi, Yamaguchi, Sendai, Akita, Aizu czy Morioka.

Na obrzeżu monet bito małe znaki (shirushi 印) będące mocno uproszczonym symbolem kwiatu paulowni (Kiri 桐). Te kontrmarki posiadają drobne różnice dla różnych mennic, lecz często wybijane niedokładnie są trudne do zidentyfikowania.

Przedstawienie kwiatu paulowni i jago bardzo uproszczony schemat bity na rancie TenpoTsuho

Możemy wyróżnić ponad 100 odmian, lecz przypisanie ich poszczególnym mennicom jest niesłychanie trudne. Kryterium atrybucji będą drobne różnice w kaligrafii, odległości pomiędzy znakami, odległość pomiędzy znakami a obrzeżem, różnice w kształcie obrzeża czy samej monety, a nawet w ich wykonaniu. W różnych miejscach używano różnej jakości piasku do form, więc powierzchnia tła monety także będzie niekiedy świadczyła o jej pochodzeniu.

Spotyka się również amulety keszowe odlewane na wzór Tenpo Tsuho.

Hartill podaje, że w erze Man’en 万延 (1860-1861) mennice opuszczało 300 000 monet dziennie. Cała produkcja wyniosła 484 804 054 sztuk (przy okazji, zastanawiające są tak dokładne liczby podawane przez źródła). Odlewanie zakończono w roku 1869.

 

 

 

 

 

 

Si Chu Wen 四出文 to termin określający monety z czterema kreskami na rewersie, rozchodzącymi się promieniście z narożników otworu i biegnącymi do samego obrzeża monety.

Si Chu Wu Zhu 四出五銖 Wschodniej Dynastii Han 東漢 są przykładem monet, dla których dzięki zapisom historycznym znany jest dokładny czas emisji.

Z tekstu Hòu Hàn Shū 後漢書, czyli Księgi Późniejszych Hanów, wiemy, że zostały one odlane w trzecim roku ery Zhong Ping 中平 (184-189) czyli w roku 186, za panowania Ling Di 靈帝. François Thierry w „Amulettes et talismans de la Chine ancienne” podaje, iż emisja z charakterystycznym rewersem miała uczcić zwycięstwo nad powstaniem Żółtych Turbanów i ogłosić przywrócenie pokoju. Powstanie to, które wybuchło w roku 184, było jedną z chłopskich rebelii przeciwko panującej dynastii. Jak to często bywało buntownicy związani byli z taoistyczną sektą, a samą nazwę zawdzięcza kolorowi nakrycia głowy jakie nosili rebelianci (które w rzeczywistości było żółtą chustą i nie przypominało turbanu). Najprawdopodobniej nie ma żadnych oficjalnych zapisów na temat tego, co natchnęło Cesarza by odlewać monety z odmiennym rewersem. Być może chciał unowocześniając system monetarny wyróżnić swe emisje.

Cesarz Ling objął tron w roku 168 jako dwunastoletni chłopiec, natomiast rządy w rzeczywistości sprawowała wdowa po cesarzu Huan 桓帝 (146–168). W późniejszym czasie Ling Di ulega wpływom dworskich eunuchów. Są to czasy kiedy eunuchowie, konfucjaniści i cesarscy krewni toczą między sobą boje o wpływy i władzę. Czasy pogorszającej się sytuacji ekonomicznej, zaostrzania się klasowych różnic i chłopskich buntów, czasy kierowania się dynastii ku upadkowi.

Monety Si Chu Wu Zhu 四出五銖 Wschodniej Dynastii Han są przez niektórych autorów przypisywane emisjom Huandi 桓帝 (147 – 168).

Rewersy takie pojawiają się w mennictwie chińskim zarówno wcześniej jak i później.

Na początku pierwszego wieku ten symbol graficzny noszą Da Quan Wu Shi 大泉五十  Wang Manga 王莽 (7/9-23). W czasach późniejszych monety Wu Zhu 五銖 Zachodniej Dynastii Jin 晉朝 (265-317), odlewane od roku 523 żelazne Si Chu Wu Zhu 四出五銖 cesarza Wu Di 武帝 (502-549) Południowej Liang 南梁  czy Yong An Wu Zhu 永安五銖 Północnej Wei 北魏 (386-534).

Choć wydaje się, że monety Si Chu Wu Zhu Ling Di nie zostały w swym czasie szeroko rozpowszechnione w obiegu, dziś są bardziej monetami popularnymi niż rzadkimi. Są to natomiast monety z pewnością ważne. Dzięki znanej konkretnej dacie produkcji pomagają w datowaniu depozytów (dzięki swej obecności lub brakowi), a poprzez posiadanie wspólnych, charakterystycznych cech awersu z innymi monetami Wu Zhu, pozwala te drugie uznać za bliskie sobie czasowo emisje. Same źródła dotyczące monet i systemu monetarnego Wschodniej Dynastii Han są bardzo ubogie.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis:
Si Chu 四出 Wu Zhu 五銖 Ling Di 靈帝 Wschodnia Dynastia Han 東漢
średnica około 25,2mm, waga 4,64g, brąz
Literatura: Hartill CCC 10.3 (rzadkość 14), Schjöth 179, Jen 92, Gratzer/Fishman B4.100
pochodzenie: ebay

 

 

W latach 1858-1866 realna władzę w Japonii sprawuje Iemochi Tokugawa 徳川家茂, czternasty siogun z rodu Tokugawa. W tym czasie na tronie zasiada cesarz Komei 孝明 (lata panowania 1846-1867), jednak pełni on jedynie funkcję reprezentacyjną. Okres rządów siogunów Tokugawa zwany jest okresem Edo 江戸 (1603-1868).

W marcu 1863 roku (drugi miesiąc trzeciego roku ery Bunkyu 文久) rząd Tokugawa wprowadza do obiegu monety Bunkyu Eiho 文久永寳 o nominale 4 mon, odpowiadające wartością czterem monetom jednokeszowym i zwane Shimonsen 四文銭. Odlewane w bardzo dużych ilościach, w większości ze starych monet 1 mon, obok monet Kanei Tsuho 寬永通寶 i Tenpo Tsuho 天保通宝 są najbardziej popularnymi odlewanymi monetami Japonii (Hartill podaje całość emisji na 891 515 631 sztuk, stąd 484 804 054 wyemitowanych Tempo Tsuho przestaje robić wrażenie) .

Inskrypcja umieszczona na awersie, Bunkyu Eiho 文久永寳, odwołuje się do nazwy ówczesnej ery Bunkyu (1861-1863), natomiast 11 fal na rewersie jest pozostałością po poprzednich emisjach Kanei Tsuho o tym samym nominale. Legendę monety przetłumaczyć można jako „Monteta ery Bunkyu w wiecznym obiegu”, a samą nazwę ery jako „Ciągłość kultury”. Był to jednak czas schyłku rządów Tokugawa.

Bunkyu Eiho to ostatnie odlewane monety Japonii. Kolejne emisje są już bite maszynowo.

Napis na awersie występuje w trzech wariantach.

Wariant pierwszy: Shin Bun 真文 – znak Bun 文 zapisany w stylu regularnym.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) Shin Bun 真文, średnica 26,36-26,44mm, waga 3,19g

Wariant drugi: So Bun 草文 – znak Bun 文 zapisany w stylu kursywnym.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) So Bun 草文, średnica 26,70-26,80mm, waga 3,58g

Wariant trzeci: Ryaku Ho 略寳 lub Tama Ho 玉寳 – znak Ho 寳 został uproszczony do znaku 玉 który oznacza jadeit, stąd nazwa wariantu „jadeitowe Ho”.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) Tama Ho 玉寳, średnica 26,94-27,09mm, waga 2,97g

Hartill wśród drugiego i trzeciego wariantu wyróżnia monety z szerokim i wąskim zewnętrznym obrzeżem, wśród wariantu pierwszego monety z małymi i standardowymi znakami legendy. Wszystkie warianty są pospolite, bez problemu dostępne choćby w rodzimych serwisach aukcyjnych.

Występują również (niemiernie rzadkie) próbne monety Bunkyu Eiho w kilku nominałach (m.in. 50 czy 100 mon), które nigdy nie weszły do obiegu.

 

 

 

W październiku 2021 roku, na jesiennej aukcji (Aukcja 15) Gabinetu Numizmatycznego D. Marciniak, przeprowadzonej na platformie Onebid, pojawiła się ciekawa moneta (przedstawiona na zdjęciu wyróżniającym wpis) należąca do dziewiętnastowiecznego mennictwa Xinjiangu 新疆, nad którego terenem w owym czasie po raz kolejny kontrolę sprawowali Chińczycy. Jest to mianowicie 5 fen 五分 z czasów cesarza Guang Xu 光緒 (1875-1908) dynastii Qing 清 (1644-1911). Nominał ten spotkamy również pod nazwą 1/2 mithqal lub tanga.

Xinjiang (zwany wcześniej Turkiestanem) za panowania dynastii Qing wszedł w skład Chin w roku 1759. Po rebelii w 1865 Chiny na krótko utraciły nad nim kontrolę, którą odzyskały w latach 1875-1877. Tereny te były podbijane już przez chińczyków za rządów dynastii Han 漢 (206 p.n.e. – 220 n.e.) oraz dynastii Tang 唐 (618-907). Tak jak dynastia Qing, również obie te dynastie w swoich czasach odcisnęły ślad w tamtejszym mennictwie.

Xinjiang – Położenie na mapie Chin (źródło – wikipedia.org)

Dynastia Qing to dla Chin okres schyłku monet odlewanych w formach i początki bicia ich maszynowo. Przedstawiona tutaj moneta, choć w czasach jej emisji w chińskich mennicach już funkcjonują prasy, bita była stemplami ręcznie na niezbyt zazwyczaj foremnych, srebrnych krążkach. Pomimo zmiany technologii wykonania, monety te stylistycznie wciąż mocno związane są z monetami odlewanymi. Zmieniając sposób produkcji zaniechano wykonywania tradycyjnego dla mennictwa keszowego otworu, natomiast w tym przypadku pozostawiono jego obrzeże. Pozostała również utrwalona przez wieki forma czterech chińskich znaków na awersie, oraz charakterystyczny dla monet Xinjiangu zapis nazwy mennicy w dwóch językach, ujgurskim i mandżurskim, na rewersie.

Monety 5 fen wyglądają trochę jak przystanek autobusowy po nocnej wizycie amatorów graffiti. Znaki inskrypcji są bardzo często zapisane niestaranie porozrzucanymi kreskami i mocno upchane. Jak już wspomniano powyżej, same napisy wykonane są w trzech językach: chińskim, ujgurskim i mandżurskim. Wszystko to (szczególnie dla osób nieoswojonych z emisjami Xinjiangu) staje się mało czytelne.

Przyjrzyjmy się monecie z przytoczonej aukcji.

Na awersie w pionie (góra – dół) zapisana konserwatywnie została aktualna dewiza panowania cesarza, w tym przypadku Guang Xu 光緒, z kolei poziomo (od prawej do lewej) widnieją dwa znaki Yin Qian 銀錢, co znaczy tyle co srebrna moneta.

Awers (góra – dół): Guan Xu 光緒

 

Awers (prawo-lewo): yin qian 銀錢

Na rewersie natomiast widnieje nominał 5 Fen 五分 zapisany pionowo (góra – dół), oraz nazwa mannicy Kashghar zapisana po ujgursku po prawej stronie i po mandżursku po stronie lewej.

 

Rewers (góra – dół): 5 Fen 五分

Rewers (prawo – lewo): Kashghar pismo ujgurskieقەشقەر – Kashghar pismo mandźurskie

Dodatkowo na rewersie znajdziemy datę emisji. Tutaj zapisana jako liczba 95 czyli rok 1295 Anno Hegirae (rok hidżry) co w naszym kalendarzu daje rok 1878.

 

Rewers: Data „95” pismo tureckie

Monety 5 Fen produkują również mennice Agsu, Yarkand, Yangi Hissar czy Khotan, a ich emisje różnią się (niekiedy bardzo mocno) stylem, samą treścią czy językiem inskrypcji. Są to najniższe srebrne nominały ówczesnego systemu monetarnego funkcjonującego na terenach Xinjiangu. Moneta 5 fen 五分 Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 bita w mennicy Yarkand pokazała się również na aukcji Gabinetu Numizmatycznego D. Marciniak, tym razem zimowej (Aukcja nr 16).

Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 5 fen 五分 Yarkand, Ag, średnica 16,3 x 14,3mm, waga 1,68g (Ex GNDM Aukcja 16)

Odszyfrowanie inskrypcji jak w opisanej wcześniej monecie z mennicy Kashghar, z tą różnicą że nazwę mennicy (Yarkand) zapisaną po mandżursku znajdziemy po prawej stronie rewersu, a zapisaną po ujgursku po stronie lewej, oraz nie umieszczono daty na monecie.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 5 fen 五分 Kashghar, Ag, średnica 14,1 x 14,4mm, waga 1,8
(Ex GNDM Aukcja 15)

 

 

Żelazna moneta Qian Feng Quan Bao 乾封泉寶 prezentowana w niniejszym wpisie należy do emisji Królestwa Chu 楚國 (907-951), jednego z dziesięciu królestw, które kontrolowały chińskie południe w latach 902-979.

Monety Qian Feng Quan Bao nie są z pewnością popularne, ale nie są również monetami bardzo rzadkimi. David Hartill w katalogu „Cast Chinese Coins” umieszcza je mniej więcej po środku swojej piętnastopunktowej skali rzadkości, przypisując im (w zależności od odmiany) od 3 do 7 punktów.

Nie tak dawno kilka sztuk tych monet pojawiło się w ofercie w serwisie ebay, a egzemplarz pokazany na zdjęciach jest jedną z nich.

Pozostałe dziewięć królestw z południa to Wu (902-937), Min (909-946), Wu-Yua (902-978), Wcześniejsze Shu (907-925), Późniejsze Shu (934-965), Południowe Tang (937-975), Południowe Han (909-971), Północne Han (951-979) i Nanping (907-963). Na północy w tym okresie panowało po sobie pięć cesarskich dynastii. Wbrew pozorom, to na południu panuje względny spokój sprzyjający rozwojowi gospodarki i handlu. Rozwija się produkcja herbaty oraz hodowla jedwabników. W niektórych królestwach wymóg płacenia podatków tkaninami napędza produkcję jedwabiu, a jego tkanie staje się jedną z bardziej dochodowych działalności. Poza tym, ważnym źródłem dochodu panujących staje się ceramika (szczególnie w Królestwie Min i Południowym Tang). Powstają szlaki handlowe zarówno na lądzie jak i na morzu. Obok handlu wewnętrznego rozwija się dynamicznie handel z zagranicą.

Nie znamy monet emitowanych przez wszystkie królestwa. Najbardziej intensywną działalność menniczą prowadziło Wcześniejsze Królestwo Shu oraz Południowe Królestwo Tang.

Założycielem Królestwa Chu 楚 (907-951) był gubernator dynastii Tang 唐 (618-907) Ma Yin 馬殷, który uzyskał autonomię dla podległego sobie regionu około roku 896. Po upadku Tangów, w roku 907, ówczesna dynastia Liang potwierdziła jego władzę, a sam Ma Yin został Księciem Chu. Królestwo pozostaje lojalnym wasalem cesarskich dynastii. Główne zyski przynosi krajowi handel z wędrownymi kupcami herbatą i produkcja jedwabiu. Kupcy zobligowani są do niewywożenia monet za granicę, a przed opuszczeniem Chu do wymiany ich na lokalne produkty.

Według historycznych tekstów odlewanie Qian Feng Quan Bao 乾封泉寶 rozpoczęto w roku 925. Pierwsze emisje to żelazne monety o wartości 10. Istnieją ich dwie grupy. Duże egzemplarze o średnicy około 40mm, oraz mniejsze o średnicy około 34mm. Posiadają one różne rewersy. Niektóre czyste bez znaków, inne ze znakami Ce 策, Tian 天 i Fu 府 w różnych kombinacjach. Odlewano również monety brązowe ze znakiem Tian 天 lub znakami Tian Fu 天府 na rewersach.

Poza Qian Feng Quan Bao do mennictwa Chu zalicza się duże brązowe monety Tian Ce Fu Bao 天策府寶 odlewane od roku 911. Są to pierwsze monety Królestwa o jakich wspominają historyczne teksty. Znaleziono również, przypisywane do monet reprezentacyjnych, egzemplarze złocone. Znane jest kilka rzadkich egzemplarzy wykonanych z żelaza.

Ma Yin 馬殷 przypisuje się także emisje dużych (41 – 44mm), brązowych monet Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶.

Zapisy wspominają dodatkowo o ołowianych monetach nie podając jednak ich inskrypcji. Miały one posiadać wartość 1/10 monet z brązu. Na podstawie licznych znalezisk z regionów należących do Chu uznano, iż chodzi tutaj o monety Kai Yuan Tong Bao 開元通寶. Monetę taką możemy zobaczyć m.in. we wpisie „Chińskie monety keszowe (mini-kolekcja)” na blogu blognumizmatyczny.pl.

Królestwo Chu nigdy nie ustanowiło własnego kalendarza używając nazw epok cesarskich, stąd nie znajdziemy nianhao na awersach jego monet.

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Qian Feng Quan Bao 乾封泉寶, żelazo, średnica 38,93-39,27mm, waga 25,58g. Hartill CCC 15.63.

 

Po upadku Dynastii Tang 唐 (618-907) nadszedł niespokojny okres, podczas którego na północy Chin władzę sprawowało pięć następujących po sobie dynastii, zagarniając zbrojnie jedna po drugiej mandat niebios. Były to w porządku chronologicznym: Późniejsza Dynastia Liang (907-923), Późniejsza Dynastia Tang (923-936), Późniejsza Dynastia Jin (936-947), Późniejsza Dynastia Han (947-950) i Późniejsza Dynastia Zhou (951-960). Na południu w tym czasie pojawiło się dziesięć różnych królestw. Stąd epoce tej nadano nazwę Pięć Dynastii 五代 i Dziesięć Królestw 十國.

Pierwsze trzy dynastie emitowały monety w znikomych ilościach (są niezwykle rzadkie), a Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 dynastii Tang pozostawały cały czas w obiegu. Dopiero Późniejsza Dynastia Han to okres obfitego mennictwa, kiedy to w dużych ilościach odlewa się monety Han Yuan Tong Bao 漢元通寶.

Za czasów ostatniej z Pięciu Dynastii, Późniejszej Zhou emitowane są monety Zhou Yuan Tong Bao 周元通寶. Są to jedyne monety przypisywane tej dynastii i o nich będzie niniejszy wpis.

W wyniku zamachu stanu, w roku 951, generał Guo Wei 郭威 obala ostatniego cesarza Późniejszej Han i ustanawia Późniejszą Dynastię Zhou przyjmując imię Tai Zu 太祖. Jak to już w historii Państwa Środka bywało, przeszkodą na drodze do odbudowy gospodarki po przejęciu władzy przez nową dynastię staje się niedobór miedzi potrzebnej do produkcji pieniędzy. Władze z początku nie emitują nowych monet, a będące w obiegu wciąż znikają z rynku i lądują w tyglach rzemieślników wytwarzających zastawy stołowe czy inne użytkowe przedmioty z brązu. Było to wówczas opłacalne, gdyż po przetopieniu miały one większą wartość niż same monety. Już podczas pierwszego roku panowania cesarza Tai Zu (pierwszy rok ery Guangshun 廣順 951–954), by uzdrowić sytuację z dostępnością kruszcu,  uchwalono prawo zabraniające tezauryzacji miedzi.

Kolejny krok ku poprawie stanu rzeczy podejmuje jego następca Shi Zong 世宗 (954-959). Rozpoczyna się proskrypcja buddyzmu i rekwirowanie brązowych przedmiotów z miejsc kultu. Do przetopienia w mennicach trafiają nie tylko święte posągi, ale dzwony, naczynia, drzwi czy pokrycia dachowe. Cesarz Shi Zong ponoć stwierdził, że sam Budda, który tak wiele poświęcił dla ludzkości, nie miałby nic przeciwko. Rok po jego wstąpieniu na tron zlikwidowano 3336 buddyjskich pagód. Kampanie takie były już przeprowadzane kilkakrotnie wcześniej (później także), choćby podczas ery Hui Chang, kiedy to w latach 845-846 z buddyjskich posągów pozyskiwano miedź do produkcji Kai Yuan Tong Bao.

Z tak pozyskanej miedzi Shi Zong 世宗 (drugi cesarz dynastii) w roku 955, drugim roku ery Xiande 顯德 (954–959), emituje monety Zhou Yuan Tong Bao 周元通寶. Wykonywane są bardzo starannie, co nadzorował osobiście.

Miedź dla mennic pozyskuje się również kupując ją za granicą lub przyjmując w daninie. Za tysiące rolek jedwabiu kupiono miedź m.in. w państwie Goryeo (Korea).

Stylistycznie Zhou Yuan Tong Bao bardzo wyraźnie nawiązują do monet Kai Yuan Tong Bao Tangów. W obu przypadkach inskrypcja nie wyrażała nazwy ery panowania, ale była hasłem propagandowym. Monety Późnej dynastii Zhou odlewane były podczas ery Xiande, natomiast zwrot Zhou Yuan Tong Bao, widniejący na awersie, znaczył tyle co „pierwsza legalna obiegowa moneta Zhou”. Monety produkowane w licznych wariantach z półksiężycami, kreskami czy kropkami na rewersach.

Awers Zhou Yuan Tong Bao (po lewej) i Kai Yuan Tong Bao (po prawej)

Monety Zhou Yuan Tong Bao, ze względu na „święte” pochodzenie metalu z jakiego zostały wykonane, stały się porządnymi przez wyznawców przedmiotami przynoszącymi szczęście. Egzemplarze tych emisji wyławiano z obiegu by służyły właścicielom jako amulety, ale również by przetapiać je z powrotem na buddyjskie posagi. Monety noszono takie, jakimi je odlano lub dodatkowo je grawerując. Aby nadążyć za popytem, gdy po zniesieniu przepisów proskrypcyjnych świątynie buddyjskie powróciły do funkcjonowania, zaczęto odlewać amulety pozostawiając awers monet, natomiast pusty rewers wypełniając niosącymi pomyślność symbolami czy wizerunkami. Praktyki takie rozpoczęto niedługo po emisjach Zhou Yuan, a świadczą o tym odkryte depozyty datowane na lata 960-975. Z czasem sama inskrypcja nabrała właściwości chroniących przed złem, a amulety zaczęły wielkością czy wyglądem oddalać się od monet. Amulety z napisem Zhou Yuan 周元 (początek Zhou) pozostają popularne do czasów Republiki, a także pojawiają się na terenie Japonii czy Wietnamu. Z czasem ludność zaczyna je identyfikować nie z Późniejszą Dynastią Zhou 後周 (951-960), a dynastią Zhou 周 (1122-222 rok p.n.e.) z okresu starożytności.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Zhou Yuan Tong Bao 周元通寶, brąz, średnica 24,85-24,96mm, waga 3,52g. Hartill CCC 15.16.

 

Huichang 會昌 to jedyna dewiza panowania jaką obrał cesarz Wu Zhong 武宗, osiemnasty władca dynastii Tang 唐 (618-907), za swych rządów w latach 841-846. W owych czasach, podupadania już dynastii, borykano się z potrzebą zwiększenia podarzy pieniądza przy jednoczesnym niedoborze miedzi. Pod koniec ery Huichang znaleziono rozwiązanie.

Wu Zhong będąc gorliwym wyznawcą taoizmu, był również zawziętym przeciwnikiem buddyzmu. Buddyzm, który w tym czasie zdążył już w Chinach rozkwitnąć i umocnić się na tyle, że klasztory buddyjskie zwolnione były z podatków, uważał za obcą religię szkodzącą państwu. Stąd został on zakazany, a cesarz działając przeciwko wyznawcom rozkazał zniszczyć klasztory i sanktuaria. Zarekwirowane brązowe posągi, dzwony i inne przedmioty kultu polecił przetopić. Z pozyskanego w ten sposób metalu w roku 845,  piątym roku ery, rozpoczęto emisję nowych monet Kai Yuan Tong Bao 開元通寶, która zakończyła się w roku kolejnym wraz ze śmiercią i tym samym końcem rządów Wu Zhonga. Z nadejściem jego następcy, cesarza Xuan Zonga 宣宗 (846-859), sytuacja odwróciła się i z monet ery Huichang odlewano buddyjskie posągi…

Kai Yuany ery Huichang zasługują na szczególną uwagę z kilku powodów.

Monety tej emisji posiadają jako jedyne z monet Kai Yuan Tong Bao dynastii Tang chińskie znaki na rewersach. Czyni to je na tyle charakterystycznymi, iż potraktowano je jako pewien kamień milowy w chińskiej numizmatyce i wyróżniono je spośród pozostałych Kai Yuanów nadając im nazwę Huichang Kai Yuan.  Znaków, a tym samym odmian monet ery Huichang, łącznie jest 23. Każdy z nich reprezentuje okręg administracyjny w jakim znajdowała się mennica, w której dane monety odlano (często można znaleźć informacje, że są to oznaczenia mennic, co jest jednak tylko domniemaniem, gdyż teksty historyczne nie zawierają nazw mennic z okresu Huichang). Wyjątkiem jest znak Chang 昌, który oznacza nazwę ery. Dodatkowo, znaczenie znaku 永 Yong jest niejasne i istnieją różne teorie na ten temat. Niektórzy numizmatycy skłaniają się ku temu, że monety z 永 odlewane były za czasów Pięciu Dynastii i należą do mennictwa Południowego Królestwa Tang (Nan Tang 南唐 937-975).

Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 ze znakiem Luo 洛 powyżej otworu na rewersie, 23,85-23,89mm, 3,73g.

 

To właśnie dzięki rewersom możemy monety te bezspornie datować, gdyż awersy posiadają cechy poprzednich emisji. Powodem tego było wykorzystanie obiegowych monet emitowanych w poprzednich okresach dynastii Tang jako monet matek do produkcji form, skracając tym samym proces produkcji. Znaki na rewersach z kolei wykonywano bezpośrednio w formie używając do tego celu specjalnie przygotowanych punc. Czyniono to oczywiście ręcznie. Wiele monet posiada rewersy wyglądające jakby pracownik mennicy używał punc w pospiechu i odciskał je trochę na oślep czy zbyt mocno. Znaki są często przekrzywione, zdwojone, potrafią zawadzić o podniesione obrzeże monety. Niektóre posiadają relief wyraźnie zbyt wysoki,  a czasem możemy obok takiego znaku znaleźć ślad po krawędzi puncy (skutki zbyt głębokiego jej odciśnięcia). Spotkamy też znaki na monetach w odbiciu lustrzanym, co może wskazywać na to, że pracownik mennicy rył je w formie ręcznie i wykonał przez pomyłkę w pozytywie.

Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 ze zdwojonym znakiem Jing 京 powyżej otworu, oraz półksiężycem poniżej otworu na rewersie, 24,15-24,37mm, 3,55g.

 

Ludzkie błędy, pośpiech czy niechlujstwo, również użycie monet obiegowych w miejsce monet matek spowodowały, że emisje Huichang Kai Yuan są generalnie słabego wykonania.

Spis oznaczeń na rewersach:

  1. CHANG 昌 – tytuł panowania Huichang 會昌
  2. JING 京 – ówczesna stolica Chang’an 長安
  3. LUO 洛 – Luozhou 洛州
  4. YI 益 – Yizhou 益州
  5. LAN 藍 – Lantian-xian 藍田縣
  6. XIANG 襄 – Xiangzhou 襄州
  7. JING 荆 – Jingzhou 荆州
  8. YUE 越 – Yuezhou 越州
  9. XUAN 宣 – Xuanzhou-xian 宣州縣
  10. HONG 洪 – Hongzhou 洪州
  11. TAN 潭 – Tanzhou 潭州
  12. YAN 兗 – Yanzhou 兗州
  13. RUN 潤 – Runzhou 潤州
  14. E 鄂 – Ezhou 鄂州
  15. PING 平 – Pingzhou 平州
  16. XING 興 – Xingzhou 興州
  17. LIANG 梁 – Liangzhou 梁州
  18. GUANG 廣 – Guangzhou 廣州
  19. ZI 梓 – Zizhou 梓州
  20. FU 福 – Fuzhou 福州
  21. DAN 丹 – Danzhou 丹州
  22. GUI 桂 – Guizhou 桂州
  23. YONG 永 – Yongzhou 永州 (sprawa znaczenia 永 jest wciąż dyskusyjna)

Roger Wai San Doo w „Chronology of Kai Yuan Tung Bao” wskazuje dodatkowo monety Kai Yuan z jeszcze jednym oznaczeniem – QING 清. Dodaje on jednak tutaj adnotację, iż wymaga to jeszcze dalszych badań. Monety takie znaleziono w prowincji Shaanxi.

Jak wspomniano, monety Huichang Kai Yuan były odlewane w pośpiechu. Pomimo krótkiej (dwuletniej) emisji ich produkcja musiała mieć spore rozmiary. Odkrywane w depozytach w dużych ilościach, dziś w większości są monetami popularnymi. Oprócz oznaczeń prowincji znajdziemy na rewersach dodatkowe oznaczenia w postaci kropek czy półksiężyców. David Hartill w „Cast Chinese Coins” w piętnastostopniowej skali rzadkości ocenia je na 5 do 14 punktów (pozycje w katalogu 14.50 – 14.97).

Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 ze znakiem Run 潤 powyżej otworu na rewersie, 23,34-23,42mm, 3,41g.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 ze znakiem Jing 京 powyżej otworu na rewersie, 23,70-23,87mm, 4,64g.

 

Huo Quan 貨泉 to najpopularniejsze i tym samym najbardziej rozpoznawalne monety z czasów panowania Wang Manga 王莽 (9-23 r.n.e.), założyciela i jedynego cesarza dynastii Xin 新 (9-23 r.n.e.). Wprowadzone do obiegu zostały piątą i ostatnią reformą monetarną w roku 14, pierwszym roku ery panowania Tianfeng 天鳳 (14-19 r.n.e.), wraz z monetami motykami Huo Bu 貨佈 i (prawdopodobnie) z monetami Bu Quan 佈泉.

Ciekawą odmianą tych monet są tak zwane „Biscuit coins” (czy inaczej „Cake coins”), czyli Bing Huo Quan 餅貨泉. Nazwę zawdzięczają swoim wymiarom i masie, wyraźnie większym niż standardowe monety. Za Bing Huo Quan 餅貨泉 przyjmuje się monety ważące około 4-5 gramów i więcej. Niektóre, bardzo rzadkie egzemplarze dochodzą do około 35 gramów. To monety duże i grube, z nieobrobionymi brzegami i niezbyt staranną kaligrafią. Wyraźnie bardziej prymitywne niż typowe Huo Quan 貨泉, które odlewane były w standardzie 5 Zhu 五銖, czyli około 3,25g. Produkowane były z brązu, a także (rzadziej) z żelaza.

Bing Huo Quan 餅貨泉 (waga: 9,01g, średnica: 25,06-25,78mm)

Niektórzy autorzy zakładają, że monety odmiany Bing 餅 były pierwszymi emisjami Huo Quan 貨泉. Rzeczywiście, często bywało tak, iż pierwsze emisje nowych monet były większe i cięższe niż ich emisje późniejsze, gdyż na skutek inflacji traciły one na masie i średnicy. Akurat w tym przypadku kłócą się z taką teorią co najmniej dwie rzeczy.

Po pierwsze, tekst Księgi Hanów (Han Shu 漢書) mówi wyraźnie o Huo Quan 貨泉, jako o monetach wprowadzonych do obiegu w standardzie (jak wcześniej wspomniano) 5 Zhu 五銖.

Co niektórzy negują ten fakt twierdząc, że w Han Shu 漢書 jest po prostu błąd. Przypomnijmy jednak, że w tym samym roku (tą samą reformą) wprowadzono monety motyki Huo Bu 貨佈 mające wartość 25 monet Huo Quan 貨泉. Są one oczywiście wyraźnym przykładem pieniądza fiducjarnego, gdyż ich waga miała równać się pięciu Huo Quan 貨泉, a nie dwudziestu pięciu. Natomiast zakładając, że monety odmiany Bing 餅 były inauguracją Huo Quan 貨泉 dojdziemy do pewnego rodzaju absurdu, gdyż często ważą one tyle samo co Huo Bu 貨佈, a nawet są od nich dwukrotnie cięższe.

Po drugie przyjrzyjmy się samym monetom. Monety pierwszych emisji winny być wykonane starannie, celem choćby wzbudzenia zaufania ludności co do ich wartości. Tutaj sytuacja byłaby odwrotna. Duże, ciężkie, prymitywne monety malejąc na skutek inflacji wykonywane byłyby coraz lepiej i z większą dbałością… W tym przypadku prymitywne wykonanie wskazuje raczej na przyspieszenie produkcji kosztem przyjętych standardów. Duże rozbieżności masy poszczególnych egzemplarzy (od około 5 do około 35 gramów) sugerują dodatkowo, że w rozliczeniach prawdopodobnie monety przyjmowane były na wagę. Dodajmy również fakt występowania wariantów bez inskrypcji, czyli Wu Wen Qian Bing Huo Quan 無文錢餅貨泉. Mogły być one kolejnym obniżeniem standardów wykonania, a tym samym kolejnym krokiem do przyspieszenia produkcji i minimalizowania jej kosztów. Częstość ich występowania wyklucza postawienie tezy, że były błędami menniczymi, czyli monetami ze zdublowanym, pustym rewersem. Podsumowując, w pewnych okolicznościach wymagających szybkiego wprowadzenia metalu do obiegu, takie monety wydają się być dobrym rozwiązaniem.

Wu Wen Qian Bing Huo Quan 無文錢餅貨泉 (waga: 14,43g, średnica: około 27mm)

Wszystko to wskazuje, że monety Bing Huo Quan 餅貨泉 to późniejsze emisje będące odpowiedzią na potrzeby rynku, a nie monety inauguracyjne.

Czy były to emisje oficjalne, czy prywatna inicjatywa już po upadku systemu Wang Manga 王莽? Na to pytanie nie jestem w stanie odpowiedzieć.

Wspomnieć jeszcze należy, że Bing Huo Quan 餅貨泉 występują w wielu odmianach i wariantach. David Hartill w „Cast Chinese Coins” pokazuje nam trzy monety odlane z brązu (jedną z czystym rewersem plus dwie z liczebnikami er 二 i san 三 na rewersie), oraz jedną z żelaza (z czystym rewersem). Chcącym bardziej wgłębić się w temat polecam „The Numismatic Legacy od Wang Mang”, gdzie autorzy Heinz Gratzer i Alex Fishman wyróżniają odmian i wariantów ponad trzydzieści.