Mu qian 母錢 znaczy po chińsku tyle co moneta matka (w literaturze anglojęzycznej pojawia się jako „mother cash” czy „mother coin”).

Ogólna definicja monety matki jest jasna. Moneta matka to moneta, która posłużyła do odciśnięcia swego wizerunku przy tworzeniu formy przeznaczonej do odlewania monet obiegowych (zhi qian 制錢).

Odlewanie za pomocą form piaskowych powiązanych z monetami matkami rozwinęło się, oraz utrwaliło, za czasów dynastii Tang 唐 (618-907) i przetrwało do końca produkcji monet keszowych, czyli do początku XX wieku. Na przestrzeni tego czasu ulegało oczywiście pewnym modyfikacjom.

Monety matki odróżniały się od monet obiegowych przede wszystkim jakością wykonania. Charakteryzowały się wyższym i ostrzejszym reliefem czy większą grubością i średnicą.

Przyjrzyjmy się temu jak powstawały mu qian.

 

Pierwszym, najwcześniejszym sposobem produkcji monet matek było ich ręczne grawerowanie w różnych materiałach. Początkowo w drewnie, później w cynie czy miedzi. Dokładnie o procesie tym wspomina relacja z czasów dynastii Ming 明 (1368-1644) z roku 1637. Metoda rzeźbienia pojedynczych mother coins była kosztowna i wymagająca dużych nakładów pracy, a monety matki tak produkowane znacznie się od siebie różniły.

 

Druga metoda, opisana w tekście z roku 1741 z czasów ery Qian Long 乾隆 (1736-1795) dynastii Qing 清 (1644-1911), polegała na odlewaniu monet matek w formach, w których odciski wykonywano za pomocą ręcznie grawerowanych monet przodków zu qian 祖錢 (ang. ancestor coins). Na początku monety przodek wykonywane były z czystej miedzi. Metodę ta zaczęto stosować najprawdopodobniej nie w roku 1741, lecz już w roku 1729, a była ona wynikiem reform cesarza Yong Zhenga 雍正 (1723-1735).

Grawerowana ręcznie moneta przodek 同治通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)

Pomogło to ujednolicić wygląd monet dla danego okresu i w obrębie danej mennicy, gdyż wiele monet matek odlewanych było z tej samej monety przodek. Obniżyło to również koszty – wymagało wycięcia ręcznego jednej monety przodek do odlania wielu monet matek.

Odlewana moneta matka Xian Feng Tong Bao 咸豐通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)

 

Istniał też trzeci sposób produkcji monet matek. Mówi o nim zapis z czasów ery Guang Xu 光緒 z roku 1898. Mianowicie znaki inskrypcji monety grawerowano w stalowej płycie. Nazywana ją formą matką. Nakładano na nią cienką miedzianą blachę, na którą z kolei kładziono blachę ołowianą. Następnie przez tę ostatnią uderzano młotem. Miękki ołów poddawał się, a cienka miedziana blacha wypełniała wygrawerowane w stali znaki. Zachodził proces „wtłaczania” miedzianej blachy w grawerunek. Tak postępowano zarówno z awersem jak i z rewersem monety. Następnie wycinano awersy i rewersy z miedzianej blachy i łączono je ze sobą. Z tak powstałych monet matek robiono odciski w piaskowych formach do odlewania monet obiegowych. Otrzymaną formę nazywano formą córką.

W opinii Davida Hartilla ta trochę prymitywna metoda wyjaśnia słabą jakość monet ery Guang Xu.

 

Sprawa dystrybucji i ilości monet matek wyglądała różnie. Jest to ciekawy temat, choć skąpo (lub wcale) opisany w źródłach. Przykładowo w okresie dynastii Qing do czasów cesarza Yong Zhenga mennice prowincjonalne otrzymywały ze stolicy jedną grawerowaną monetę matkę, po czym we własnym zakresie musiały wygrawerować własne do produkcji. Wykonywali je najprawdopodobniej lokalni grawerzy pieczęci i drzeworytów, robiąc dokładne estamparze otrzymanego egzemplarza, naklejając je następnie na arkusze cyny i wycinając identyczne. Z kolei w późniejszych czasach stołeczna Mennica Ministerstwa Skarbu (Board of Revenue – boo chiowan ᠪᠣᠣ ᠴᡳᠣᠸᠠᠨ) wysyłała na prowincje jedną monetę mistrz, jedną monetę matkę i jedną monetę obiegową by tam używać ich jako wzory. Niekiedy mennica prowincjonalna nie otrzymywała monet matek ze stolicy i musiała radzić sobie sama, jak na przykład mennica w prowincji Syczuan 四川 w okresie Jia Qing 嘉慶 (1796-1820).

Od projektu monety do powstania samej monety matki proces wymagał przejścia przez kilka etapów (między innymi wykonania wzorów monet przedstawianych do zatwierdzenia), co w niniejszym wpisie zostało pominięte.

Opisane powyżej trzy metody produkcji monet matek nie wyczerpują oczywiście zagadnienia.
Czasem w pewnych okolicznościach używano jako monet matek zwykłych monet obiegowych odciskając je w formach.
Zdążało się, że ingerowano w formy po ich odciśnięciu. Miało to miejsce np. w erze Huichang 會昌 za panowania cesarza Wu Zhonga 武宗 z dynastii Tang 唐, gdzie po odciśnięciu w formach obiegowych monet Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 z poprzednich okresów, puncowano dodatkowo toponimy na rewersach bezpośrednio w formach.
Zdarzało się również, że usuwano (zeskrobywano) z monet obiegowych niepotrzebne znaki, odciskano je w formach i nanoszono puncami znaki nowe by otrzymać pożądaną inskrypcję. Przykładowo miało to miejsce za czasów Pięciu Dynastii 五代 (907-960) – odlewając monety Han Yuan Tong Bao 漢元通寶 używano jako monet matek obiegowych Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 z usuniętym znakiem Kai 開, w miejsce którego dodawano znak Han 漢. Z kolei w depozycie z Tangyin znajdowała się moneta Tian Sheng Yuan Bao 天聖元寶 cesarza Ren Zonga 仁宗 (1022-1063) z usuniętymi znakami Tian 天 i Sheng 聖, która miała służyć jako mu qian.

W pracy „Qing Cash” Davida Hartilla znajdziemy opinię, iż niekiedy monet matek nie odciskano w formach układając je osobno w rzędach lecz odciskano całe drzewka keszowe. Monety matki pozostawały na drzewkach po odlaniu lub lutowano je ze sobą tworząc drzewka. Autor argumentuje tę teorię faktem, że monety obiegowe na ocalałych drzewkach potrafią być wszystkie dokładnie pod tym samym kątem, a luźne monety posiadają wlew dokładnie w tych samych miejscach (na godzinie drugiej, czwartej, ósmej lub dziesiątej). Jeżeli tak było, stanowiło to dużą oszczędność czasu w mennicy.

Monety matki są obiektem westchnień kolekcjonerów, są rzadkie i oczywiście drogie. Koreańską monetę matkę Sang Pyong Tong Bao 常平通寶 czy japońską Kanei Tsuhou 寬永通寶 uda nam się zakupić już w granicach 200 dolarów, z kolei cena monet matek chińskich keszówek staruje od kilku tysięcy dolarów. I choć dzisiaj to rzadkości, to ilości mu qian używane w mennicach były imponujące. Wspomniany już David Hartill przykładowo szacuje, że do odlewania monet Kang Xi Tong Bao 康熙通寳 dynastii Qing Mennica Ministerstwa Skarbu potrzebowała między 100.000 a 200.000 sztuk grawerowanych monet matek.

 

Zdjęcie wyróżniające wpis: odlewana moneta matka Xuan Tong Tong Bao 宣統通寳 (źródło: Ancient Coins 古钱币 Lu Jiabing, Han Zhanming)

Mennictwo dynastii Tang 唐 (618-907), której czasy były (kolejnym po dynastii Qin 秦 (221-207 p.n.e.) i Zachodniej Han 西漢 (206 p.n.e. – 8 n.e.)) okresem dużego zwiększenia podaży pieniądza po latach podziału Cesarstwa, nieodzownie przywodzi na myśl odlewane w wielkich ilościach monety Kai Yuan Tong Bao 開元通寶. Monety, które zrewolucjonizowały i w pewien sposób ustaliły wygląd i zasady emisji keszówek na następne kilkanaście stuleci.

Kolejną monetą, która większości z nas kojarzy się z epoka Tangów, niewiele mniej dziś popularną, jest Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶.

Qian Yuan Zhong Bao wielkości standardowej monety keszowej wartości 1 są dziś jak najbardziej często spotykane. Były to ostatnie emisje, a poprzedzały je monety wyraźnie większe (dużo rzadsze) o pierwotnych wartościach ustalonych na 50 i 10 (monet Kai Yuan Tong Bao).

W przypadku Qian Yuan Zhong Bao inskrypcja na awersie odwołuje się do nazwy ery w której rozpoczęto ich odlewanie, a mianowicie do drugiej ery rządów cesarza Su Zonga 肅宗 (756-762) czyli Qianyuan 乾元, przypadającej na lata 758-760.

Dynastia Tang to przede wszystkim złote czasy Cesarstwa. Jednak w pewnym okresie również jej władcy poczęli borykać się z dużymi problemami. Su Zong zderzyć się musiał m.in z powstaniem An Lushana 安祿山 (ok. 703 – 757), gubernatora wojskowego, który wystąpił otwarcie przeciw dynastii.

Plądrowanie przez rebeliantów czego się dało (w tym podbicie stolicy Chang’an), migracja chłopów z terenów podbijanych przez An Lushana na południe i tym samym wielkie zubożenie wsi na północy plus ogromne wydatki na walczące z powstańcami wojska wywołały kryzys, a co za tym idzie perturbacje w gospodarce i pustkę w cesarskim skarbcu. Dynastia w praktyce nie podniosła się już po tej rebelii, co znalazło odzwierciedlenie m.in. w słabej jakości monet Kai Yuan Tong Bao emitowanych po tych czasach.

Aby zaspokoić potrzeby płatności dla wojsk, odbudować zniszczone miasta i poprawić płynność finansową zdecydowano się na emisję monet o zwielokrotnionej wartości, nie mającej odbicia w zawartym w niej kruszcu.

W roku 758, pierwszym roku ery Qianyuan (dokładnie 24 sierpnia 758 roku) odlano pierwsze monety Qian Yuan Zhong Bao o wartości 10 monet Kai Yuan Tong Bao, z którymi miały być w równoległym obiegu. Monety miały posiadać ustawową średnicę 1 cun 寸 (32mm) i ważyć 1,6 qian 錢 (5,97g).

Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 moneta o wartości 10, średnica 29,51-29,62mm, waga 7,57g, ex. ebay

W roku kolejnym (30 września 759) Cesarz przyjął propozycję swojego premiera Di Wu Qi i przystąpiono do emisji dużych ok. 37,5mm i ważących 3,2 qian (11,34g) monet z ta samą inskrypcją. Rewers natomiast posiadał dodatkowy pierścień wewnątrz zewnętrznego otoku.

Monety te nazywano zhonglun 重輪 czyli „ciężki krążek” i posiadały wartość 50 monet Kai Yuan Tong Bao.

Tym samym, w ówczesnym czasie funkcjonowały w obiegu trzy rodzaje monet.

Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 moneta o wartości 50, średnica 34,55-34,80mm, waga 13,07g, ex. ebay

 

W pewien sposób powielono sytuację gdy w roku 666 wyemitowano Qian Feng Quan Bao 乾封泉寶 o wartości 10 monet Kai Yuan Tong Bao niemającej się nijak do zawartego w nich kruszcu. Emisja ta była ogromnym niepowodzeniem i zakończono ją w ciągu kilku miesięcy.

W praktyce, wg założonych standardów monety wartości 10 były wagi jedynie około dwóch monet Kai Yuan, natomiast monety wartości 50 – czterech. Stąd, z jednej strony władze miały duży problem z wymuszeniem założonego kursu i akceptacją monet przez ludność, z drugiej były one zbyt kuszące dla fałszerzy, aby się tej pokusie oprzeć. Masowo przetapiano małe monety, posagi i inne przedmioty z brązu. Skalę fałszerstwa obrazuje fakt, że w ciągu kilku miesięcy stracono ponad 800 osób winnych (lub współwinnych – kara dotyczyła niekiedy również członków rodziny fałszerzy) fałszerstwom.

Obok nielegalnego odlewania rozszalała się inflacja. Aby jej zapobiec, w roku 760, obniżono prawną wartość monet z pierścieniem na rewersie z wartości 50 do wartości 30 (równolegle ze zmniejszeniem ich wagi i średnicy), natomiast wartość starych monet Kai Yuan Tong Bao podniesiono i zrównano z monetami wartości 10.

W roku 762, gdy po śmierci Su Zonga na tron wstępuje jego syn Dai Zong 代宗 (762–779, którego armia pokonała rebelie An Lushana w roku 763), dla monet zhonglun ustanawia się wartość 3, natomiast dla monet o wartości 10 – wartość 2.

Niedługo po tym wszystkie trzy typy monet przyjmowane były jako monety o wartości 1.

Wszystko to szło w parze z obniżaniem wagi jak i średnicy Qian Yuan Zhong Bao, aż do poziomu poniżej standardu monet Kai Yuan Tong Bao z poprzednich okresów.

Sytuacja ta spowodowała, że w końcu ludność zaczęła przetapiać monety z pierścieniem na rewersie na inne przedmioty.

Moneta Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 24,97-25,05mm, waga 3,37g, ex. Gdyński Dom Aukcyjny

 

Ramy czasowe odlewania Qina Yuan Zhong Bao wielkości 1 kesz to sprawa nie do końca jasna.

Raczej na bok należy odłożyć te podane przez Davida Hartilla w „Cast Chinese Coins”, który podaje lata 756-762, przypisując tym samym całość emisji Su Zongowi.

Oficjalne emisje małych monet mają początek najprawdopodobniej dopiero za panowania Dai Zonga 代宗, w pierwszym roku ery Baoying 寶應, czyli w latach 762-763. Jest to spójne z zabiegiem przeprowadzonym w tym czasie, pomagającym uporządkować bałagan i ustanowieniem dla wszystkich monet w obiegu wartości jeden. Su Zong w takim razie odlał tylko monety wartości 50, 30 i 10.

Niektórzy autorzy podają bezpiecznie czas emisji na późne lata panowania Su Zonga – wczesne lata panowania Dai Zonga.

Pozostaje jednak jeszcze pytanie kiedy emisje te się zakończyły. Biorąc pod uwagę duże ilości tych monet bardzo możliwe jest, że trwały one praktycznie do końca dynastii Tang, a z pewnością długo po stłumieniu rebelii An Lushana. Porównując częstość występowania Qian Yuan ZB z Kai Yuan TB trudno założyć, że emisje tych pierwszych  trwały tylko 2-3 lata, podczas gdy Kaiyuany to 286 lat odlewania.

Oprócz powyższego należy zauważyć fakt istnienia egzemplarzy Qian Yuan ze znakiem jednostki administracyjnej na rewersie w jakiej je odlewano, tak jak w przypadku monet Kai Yuan Tong Bao ery Huichang 會昌 (841–846), ponadto podobnie do nich prymitywnie wykonanych. Sugeruje to, że były one odlewane w tych samych czasach, więc jeszcze w połowie IX wieku. Istnieją co najmniej trzy rodzaje monet z różnym znakiem na rewersie.

Żeby tak było, musiano zrobić oczywiście pewne odstępstwo i przez kilkanaście er wypuszczać do obiegu monety z nieobowiązującą już dewizą panowania.

Sprawę datowania monet Qian Yuan Zhong Bao an dzień dzisiejszy trzeba raczej pozostawić jako nierozstrzygniętą.

Moneta Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 23mm, waga 2,60g, emisja prywatna, ex. ebay

 

Małe monety Qian Yuan Zhong Bao były odlewane przez wszystkie rodzaje mennic – rządowe, prowincjonalne, prywatne legalne czy prywatne nielegalne. Wai San Doo w „Chronology of Kai Yuan Tung Bao” zauważa, że mennice prywatne emitowały również monety dobrej jakości, stąd atrybucja ich nie jest łatwa.

Qian Yuan wszystkich wartości występują z rewersami czystymi lub z dodatkowymi znakami takimi jak półksiężyce i znaki paznokcia (Hartill CCC: 14.102, 14.104, 14.115 – 14.118) czy niosące pomyślność obłoki (Hartil CCC: 14.104, 14.109, 14.123). Na rewersach Zhonglun znajdziemy także małe okręgi (Hartil CCC: 14.107, 14.108) Małe monety Qian Yuan posiadają również sporą ilość wariantów kaligraficznych

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Qian Yuan Zhong Bao 乾元重寶 o wartości 1, średnica 24,71-24,83mm, waga 3,70g ex. ebay

Duet Lu Jiabing i Han Zhanming w „Ancient Coins 古钱币” zafundował nam podróż od początku historii pieniądza chińskiego, aż po czasy ostatniej cesarskiej dynastii Qing. Wszystko to na 108 stronach formatu 14,5 x 20cm.

Po wstępie opisującym pokrótce etapy mennictwa Chin, całość przedstawiono chronologicznie na fotografiach w pięciu rozdziałach.

Zaczęto oczywiście od Zachodniej Dynastii Zhou 西周 (1122-771 p.n.e.) i pieniądza przedmiotowego, czyli muszli kauri i ich imitacji. Następnie pokazano emisje okresu Wiosen i Jesieni 春秋時代 (770-475 p.n.e.) czyli monety noże, monety motyki, pierwsze monety okrągłe oraz monety Yibi.

Kolejne, wyodrębnione w osobnym rozdziale, to monety oznaczane poprzez ich (ustawową) masę czyli zhuliang. Ujęto tutaj okres od dynastii Qin 秦 (221-207 p.n.e.), poprzez dynastię Han 漢 (206 p.n.e. – 220 n.e.) i Xin 新 (9-23 n.e.), aż do Sui 隋 (581-618), a więc od monet Ban Liang半兩 cesarza Qin Shihuang 秦始皇 (259-210 p.n.e.) po ostatnie monety Wu Zhu 五銖.

Czwarty rozdział nosi tytuł „Tongbao Coins” i przedstawia czasy od dynastii Tang 唐 (618-907) po dynastię Qing 清 (1644-1911). Czasy gdy schemat inskrypcji awersu zapisanej czterema znakami i zakończonej Tong Bao 通寶 (ewentualnie Yuan Bao 元寶 czy Zhong Bao 重寳) zapoczątkowany monetami Kai Yuan Tong Bao 開元通寶 (w roku 621) utrwalił się i trwał do końca cesarstwa (a nawet dłużej).

Następnie znajdziemy (niestety tylko dwa) przykłady banknotów emitowanych przez Cesarstwo. Jeden emitowany przez dynastię Yuan 元 (1271-1368), jeden przez dynastię Ming 明 (1368-1644).

Na końcu książki zamieszczono dodatkowo dwa rozdziały.

„Small treasures”, który jest krótkim słownikiem zawierającym około dwudziestu wybranych (ważnych) pojęć związanych z mennictwem keszowym (definicje w większości podparte są zdjęciami), oraz „Auction price” – notowania aukcyjne wybranych monet. W „Small treasures” pokazano miedzy innymi piękny przykład ręcznie rzeźbionej zuqian 祖錢 (master coin) Tong Zhi Zhong Bao 同治重寳 czy muqian 母錢 (mother coin) Xuan Tong Tong Bao 宣統通寶.

W „Ancient Coins 古钱币” zobaczymy około 70 monet (plus dwa wspomniane banknoty). Całość opiera się na dobrej jakości zdjęciach typowych, aczkolwiek ciekawych, przykładów numizmatów dla danego okresu. Choć zdjęcia są największym atutem książki, krótkie teksty wprowadzające czytelnika w każdy rozdział oraz wstęp są jak najbardziej godne uwagi. Są zwięzłe i konkretne, krótkie i dzięki temu „niemęczące”. Idealna lektura gdy bardziej mamy ochotę na odpoczynek i relaks niż na naukę.

Do kupienia (obecnie) w serwisie ebay.

W mennictwie Japonii okresu Edo (Edo-jidai  江戸時代 lub Tokugawa-jidai 德川時代 – okres, w którym rzeczywistą władzę sprawowali sioguni z rodu Tokugawa w latach 1603-1868) oprócz monet emitowanych przez Bakufu 幕府 (rząd Siogunatu) znajdziemy również monety lokalne, produkowane oficjalnie przez Daimyō 大名 (panów feudalnych) do użytku na terenie swoich domen na podstawie rządowego zezwolenia.

Przykładem takiego oficjalnego pieniądza lokalnego jest moneta Ryukyu Tsuho 琉球通寳 odlewana w domenie Satsuma 薩摩藩 (Satsuma-han) na terenach dzisiejszej prefektury Kagoshima 鹿児島県, której emisję zlecił Shimazu Nariakira 島津斉彬 daimyo z klanu Shimazu 島津 w roku 1862.

Emitowana była dla kontrolowanych przez Satsuma wysp Ryukyu 琉球諸島 (Ryūkyū-shotō, dzisiejsza prefektura Okinawa), archipelagu rozciągającego się od wyspy Kiusiu po Taiwan.

 

Mapa pokazująca lokalizację archipelagu Ryukyu (żródło: https://www.researchgate.net)

Choć oficjalnie Ryūkyū Tsūhō miała mieć zastosowanie w obiegu monetarnym wysp Ryukyu, w rzeczywistości ponoć stanowiła zasłonę dymną dla nielegalnej produkcji Tenpo Tsuho 天保通寶, na której była wzorowana.

Na awersie monety zawarto inskrypcję Ryūkyū Tsūhō 琉球通寳 (odczyt góra-dół) czyli „obiegowy (legalny) pieniądz Ryukyu”, z kolei na rewersie – tō hyaku 當百 co znaczy „wartość 100” (w domyśle 100 mon). Masa monety wynosić miała 5 momme i 5 fun (20,625g), więc zaledwie tyle co 6-7 monet 1 mon. Wymiary to 49 na 32mm. Na rancie monety bito kontrmarki Sa サ, pierwszą sylabę nazwy domeny Satsuma.

Monety odlewane w słabszej jakości niż Tenpo Tsuho, ze znakami inskrypcji o mniej ostrych kreskach, z wyraźnymi śladami obróbki piknikiem na rancie, co powoduje, że wybijane znaki サ są na nim często mało czytelne.

Moneta ustawowo miała posiadać wartość 100 mon. David Hartill w „Early Japanese Coins” (prawdopodobnie podążając za „Coins of Japan” Neila Gordona Munro) podaje, iż po niedługim czasie przyjmowana była jako 88 mon. Z kolei niektórych źródłach znajdziemy informację jakoby na początku emisji Shimazu Nariakira zażądał by była przyjmowana jako 124 mon.

Są zdania, że pierwotnie Ryūkyū Tsūhō przeznaczona była do celów handlowych z Ryukyu, natomiast została dobrze przyjęta i stała się na wyspach powszechna jako miejscowy pieniądz. Z drugiej strony niektórzy autorzy twierdzą, że nie była ona szeroko używana w obrocie. Faktem jest, iż występujące dziś na rynku egzemplarze są zazwyczaj dobrej kondycji.

Równolegle odlewano okrągłą monetę z taką samą inskrypcją awersu lecz wykonaną pismem pieczęciowym z tradycyjnym dla monet keszowych kierunkiem odczytu (góra-dół-prawo-lewo) .

Ryūkyū Tsūhō Han Shu 琉球通寳 半朱

Na rewersie widniały dwa znaki – Han Shu 半朱 (odczyt góra-dół). Han 半 znaczy tyle co połowa i skojarzy się na pewno z chińskim Ban 半 występującym na monetach Ban Liang 半兩. Natomiast Shu oznacza jednostkę wagi jaką posługiwano się przy transakcjach za pomocą złota, a wynosiła ona 1/16 ryō 両. Okrągła Han Shu Ryūkyū Tsūhō miała w praktyce posiadać wartość dwóch monet Ryūkyū Tsūhō 100 mon. Ważyła jednak 8 momme (30g), więc tyle co 10-12 monet o nominale 1 mon. Posiadała średnicę 1 sun i 4 bu (około 42,5 mm).

Monety Ryūkyū Tsūhō odlewane za rządów Tokugawa w XIX wieku to drugi okres mennictwa wysp. Pierwszy stanowiły monety Kin’en sehō 金円世寳, Taisei tsūhō 大世通寳 Sekō tsūhō 世高通寳 odlewane na wzór chińskich monet keszowych w latach 1454-1476.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Ryūkyū Tsūhō 琉球通寳 100 mon 當百, ex. ebay

Sympatycy monet keszowych mogą wreszcie powiedzieć – już jest!

Pierwsza w Polsce książka dotycząca mennictwa keszowego właśnie się ukazała. „Monety keszowe” Dariusza Marzęty dostępna jest w chwili obecnej w serwisie Allegro oraz w sklepie internetowym na stronie autora numizmatyka-lublin.pl.

Jak wskazuje podtytuł „Felietony publikowane na stronie blognumizmatyczny.pl w latach 2016-2022” praca jest zbiorem wpisów z bloga prowadzonego przez autora. Co do samego bloga, to można pozazdrościć częstości i systematyczności pojawiania się na nim artykułów.

Dariusz Marzęta znany jest dobrze w kręgach numizmatycznych nie tylko z tytułu prowadzenia strony internetowej, ale również ze swoich poprzednich wydawnictw książkowych (a jest tego naprawdę sporo) dotyczących głównie monet Polski Królewskiej, a w szczególności mennictwa szelężnego.

Książka pokazuje mennictwo keszowe mocno przekrojowo, ale jak najbardziej taka powinna być pierwsza pozycja dotycząca tego tematu. Tematu, z którym z jednej strony oswojone jest w Polsce mało osób, a z drugiej, który dotyczy wielu krajów na przestrzeni wielu wieków. Stąd warto na początku sięgnąć po lekturę pokazującą przedmiotowe monety z różnych stron zanim obierze się kurs na literaturę traktującą zagadnienie bardziej wąsko.

Jakie treści zajdziemy wewnątrz?

Między innymi krótki przegląd chińskiego mennictwa począwszy od imitacji muszli kauri z czasów dynastii Zhou 周 (1122-222 p.n.e.) do ostatniej cesarskiej dynastii Qing 清 (1644-1911), oraz bardziej szczegółowy monet samej dynastii Qing. Spotkamy koreańską monetę Sang P’yŏng T’ong Bo 常平通寶, wietnamską An Pháp Nguyên Bảo 安法元寶 czy japońską Kanei Tsuho 寛永通宝. Znajdziemy również relacje z wystaw monet keszowych i informacje jak je produkowano. Wszystko to okraszone oczywiście zdjęciami.

Książka została wydana w dwóch wersjach. Broszurowej czarno-białej, oraz książkowej w kolorze.

Łącznie 102 strony formatu 16,5 x 23,5 cm.

Pozostaje trzymać kciuki by po „Monety Keszowe” sięgnęło jak najwięcej osób i by autorowi udało się tą pozycją spopularyzować keszowe mennictwo tak, jak udało mu się to z naszymi szelągami.

 

Spis treści:

Wstęp

Chińskie monety keszowe

Sang P’yong T’ong Bo i tajemnice mennictwa keszowego, czyli jak odlewano monety keszowe

„Od płacideł po Juany. Podróż przez 4 tysiące lat mennictwa chińskiego” – kilka obrazków z wystawy

An phap nguyen bao i Aleksander de Rhodes

Hong Wu

Ery panowania na chińskich monetach keszowych. Cesarze z dynastii Qing

Da Ding tong bao. Dlaczego monety keszowe miały kwadratowe otwory?

Numizmatyczna mapa Polski – Centrum Pieniądza NBP. Część 1 – najstarsze pieniądze chińskie

Chińskie monety keszowe – prezentacja mini-kolekcji

Kuan Ei tsu ho

Często pojawia się (także w Polsce) w sklepach czy na aukcjach internetowych owalna, miedziana moneta, która oprócz inskrypcji posiada charakterystyczny znak poniżej otworu na rewersie. Monetę tę kojarzą nie tylko amatorzy keszówek, ale też osoby bardziej ogólnie zaangażowani w numizmatykę czy kolekcjonowanie monet. Mowa oczywiście o japońskiej Tenpo Tsuho 天保通寶.

Emisję Tenpo Tsuho zatwierdzono w październiku 1835, szóstym miesiącu ery Tenpo 天保 (1830-1843) okresu Edo 江戸 (1603–1867) kiedy to panowanie nad krajem sprawowali siogunowie z rodu Tokugawa.

Stop z jakiego zaplanowano produkcję monet to 78% miedzi, 12% ołowiu i 10% cyny, a oficjalna waga wynosiła 5 momme i 5 bu (20,6g), którą następnie zmieniono na 5 momme i 8 bu (21,75g).

Wartość monety ustawowo wynosiła 100 mon, lecz w rzeczywistości było to 96 mon. Stąd , jak możemy przeczytać m.in. u Hartilla w „Early Japanese Coins”, termin Tenpo zaczęto używać jako określenie „głupca lub kogoś, komu brakuje trochę do 100”.

Na awersie umieszczono inskrypcję Tenpo Tsuho 天保通寶, zo znaczy (standardowo) tyle co „obiegowa (legalna) moneta ery Tenpo”.

Napis na rewersie powyżej otworu brzmi to hyaku 當百, czyli równowartość 100, natomiast wspomniany charakterystyczny znak poniżej otworu jest podpisem mincmistrza Hashimoto Mitsuji.

Jedynie mennice rządowe (bakufu 幕府) w Edo 江戸 (dzisiejsze Tokio 東京都) i Osace 大阪 były oficjalnie upoważnione do odlewnia Tenpo Tsuho. Mennice prowincjonalne również je produkowały, jednak nielegalnie bez zgody siogunatu, gdyż było to bardzo opłacalne, a panowie feudalni daimyo 大名 nie mogli sobie odmówić połakomienia się na spore zyski. Znajdziemy więc monety produkowane przez mennice Satsuma, Mito, Fukuoka, Kochi, Yamaguchi, Sendai, Akita, Aizu czy Morioka.

Na obrzeżu monet bito małe znaki (shirushi 印) będące mocno uproszczonym symbolem kwiatu paulowni (Kiri 桐). Te kontrmarki posiadają drobne różnice dla różnych mennic, lecz często wybijane niedokładnie są trudne do zidentyfikowania.

Przedstawienie kwiatu paulowni i jago bardzo uproszczony schemat bity na rancie TenpoTsuho

Możemy wyróżnić ponad 100 odmian, lecz przypisanie ich poszczególnym mennicom jest niesłychanie trudne. Kryterium atrybucji będą drobne różnice w kaligrafii, odległości pomiędzy znakami, odległość pomiędzy znakami a obrzeżem, różnice w kształcie obrzeża czy samej monety, a nawet w ich wykonaniu. W różnych miejscach używano różnej jakości piasku do form, więc powierzchnia tła monety także będzie niekiedy świadczyła o jej pochodzeniu.

Spotyka się również amulety keszowe odlewane na wzór Tenpo Tsuho.

Hartill podaje, że w erze Man’en 万延 (1860-1861) mennice opuszczało 300 000 monet dziennie. Cała produkcja wyniosła 484 804 054 sztuk (przy okazji, zastanawiające są tak dokładne liczby podawane przez źródła). Odlewanie zakończono w roku 1869.

 

 

 

 

 

 

Si Chu Wen 四出文 to termin określający monety z czterema kreskami na rewersie, rozchodzącymi się promieniście z narożników otworu i biegnącymi do samego obrzeża monety.

Si Chu Wu Zhu 四出五銖 Wschodniej Dynastii Han 東漢 są przykładem monet, dla których dzięki zapisom historycznym znany jest dokładny czas emisji.

Z tekstu Hòu Hàn Shū 後漢書, czyli Księgi Późniejszych Hanów, wiemy, że zostały one odlane w trzecim roku ery Zhong Ping 中平 (184-189) czyli w roku 186, za panowania Ling Di 靈帝. François Thierry w „Amulettes et talismans de la Chine ancienne” podaje, iż emisja z charakterystycznym rewersem miała uczcić zwycięstwo nad powstaniem Żółtych Turbanów i ogłosić przywrócenie pokoju. Powstanie to, które wybuchło w roku 184, było jedną z chłopskich rebelii przeciwko panującej dynastii. Jak to często bywało buntownicy związani byli z taoistyczną sektą, a samą nazwę zawdzięcza kolorowi nakrycia głowy jakie nosili rebelianci (które w rzeczywistości było żółtą chustą i nie przypominało turbanu). Najprawdopodobniej nie ma żadnych oficjalnych zapisów na temat tego, co natchnęło Cesarza by odlewać monety z odmiennym rewersem. Być może chciał unowocześniając system monetarny wyróżnić swe emisje.

Cesarz Ling objął tron w roku 168 jako dwunastoletni chłopiec, natomiast rządy w rzeczywistości sprawowała wdowa po cesarzu Huan 桓帝 (146–168). W późniejszym czasie Ling Di ulega wpływom dworskich eunuchów. Są to czasy kiedy eunuchowie, konfucjaniści i cesarscy krewni toczą między sobą boje o wpływy i władzę. Czasy pogorszającej się sytuacji ekonomicznej, zaostrzania się klasowych różnic i chłopskich buntów, czasy kierowania się dynastii ku upadkowi.

Monety Si Chu Wu Zhu 四出五銖 Wschodniej Dynastii Han są przez niektórych autorów przypisywane emisjom Huandi 桓帝 (147 – 168).

Rewersy takie pojawiają się w mennictwie chińskim zarówno wcześniej jak i później.

Na początku pierwszego wieku ten symbol graficzny noszą Da Quan Wu Shi 大泉五十  Wang Manga 王莽 (7/9-23). W czasach późniejszych monety Wu Zhu 五銖 Zachodniej Dynastii Jin 晉朝 (265-317), odlewane od roku 523 żelazne Si Chu Wu Zhu 四出五銖 cesarza Wu Di 武帝 (502-549) Południowej Liang 南梁  czy Yong An Wu Zhu 永安五銖 Północnej Wei 北魏 (386-534).

Choć wydaje się, że monety Si Chu Wu Zhu Ling Di nie zostały w swym czasie szeroko rozpowszechnione w obiegu, dziś są bardziej monetami popularnymi niż rzadkimi. Są to natomiast monety z pewnością ważne. Dzięki znanej konkretnej dacie produkcji pomagają w datowaniu depozytów (dzięki swej obecności lub brakowi), a poprzez posiadanie wspólnych, charakterystycznych cech awersu z innymi monetami Wu Zhu, pozwala te drugie uznać za bliskie sobie czasowo emisje. Same źródła dotyczące monet i systemu monetarnego Wschodniej Dynastii Han są bardzo ubogie.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis:
Si Chu 四出 Wu Zhu 五銖 Ling Di 靈帝 Wschodnia Dynastia Han 東漢
średnica około 25,2mm, waga 4,64g, brąz
Literatura: Hartill CCC 10.3 (rzadkość 14), Schjöth 179, Jen 92, Gratzer/Fishman B4.100
pochodzenie: ebay

 

 

W latach 1858-1866 realna władzę w Japonii sprawuje Iemochi Tokugawa 徳川家茂, czternasty siogun z rodu Tokugawa. W tym czasie na tronie zasiada cesarz Komei 孝明 (lata panowania 1846-1867), jednak pełni on jedynie funkcję reprezentacyjną. Okres rządów siogunów Tokugawa zwany jest okresem Edo 江戸 (1603-1868).

W marcu 1863 roku (drugi miesiąc trzeciego roku ery Bunkyu 文久) rząd Tokugawa wprowadza do obiegu monety Bunkyu Eiho 文久永寳 o nominale 4 mon, odpowiadające wartością czterem monetom jednokeszowym i zwane Shimonsen 四文銭. Odlewane w bardzo dużych ilościach, w większości ze starych monet 1 mon, obok monet Kanei Tsuho 寬永通寶 i Tenpo Tsuho 天保通宝 są najbardziej popularnymi odlewanymi monetami Japonii (Hartill podaje całość emisji na 891 515 631 sztuk, stąd 484 804 054 wyemitowanych Tempo Tsuho przestaje robić wrażenie) .

Inskrypcja umieszczona na awersie, Bunkyu Eiho 文久永寳, odwołuje się do nazwy ówczesnej ery Bunkyu (1861-1863), natomiast 11 fal na rewersie jest pozostałością po poprzednich emisjach Kanei Tsuho o tym samym nominale. Legendę monety przetłumaczyć można jako „Monteta ery Bunkyu w wiecznym obiegu”, a samą nazwę ery jako „Ciągłość kultury”. Był to jednak czas schyłku rządów Tokugawa.

Bunkyu Eiho to ostatnie odlewane monety Japonii. Kolejne emisje są już bite maszynowo.

Napis na awersie występuje w trzech wariantach.

Wariant pierwszy: Shin Bun 真文 – znak Bun 文 zapisany w stylu regularnym.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) Shin Bun 真文, średnica 26,36-26,44mm, waga 3,19g

Wariant drugi: So Bun 草文 – znak Bun 文 zapisany w stylu kursywnym.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) So Bun 草文, średnica 26,70-26,80mm, waga 3,58g

Wariant trzeci: Ryaku Ho 略寳 lub Tama Ho 玉寳 – znak Ho 寳 został uproszczony do znaku 玉 który oznacza jadeit, stąd nazwa wariantu „jadeitowe Ho”.

Bunkyu Eiho 文久永寳 Shimonsen 四文銭 (4 mon) Tama Ho 玉寳, średnica 26,94-27,09mm, waga 2,97g

Hartill wśród drugiego i trzeciego wariantu wyróżnia monety z szerokim i wąskim zewnętrznym obrzeżem, wśród wariantu pierwszego monety z małymi i standardowymi znakami legendy. Wszystkie warianty są pospolite, bez problemu dostępne choćby w rodzimych serwisach aukcyjnych.

Występują również (niemiernie rzadkie) próbne monety Bunkyu Eiho w kilku nominałach (m.in. 50 czy 100 mon), które nigdy nie weszły do obiegu.

 

 

 

Katalog „Cast Chinese Gaming Pieces” Davida Hartilla pojawił się na rynku dosłownie kilka dni temu. Jest to swego rodzaju uzupełnienie, czy raczej rozszerzenie, wcześniejszej pracy autora „Cast Chinese Amulets” o odlewane chińskie żetony do gier, które (jako że nie służyły stricte do przynoszenia szczęścia) zostały tam pominięte.

Hartill pokazuje nam cztery grupy żetonów, przeznaczone do czterech różnych rodzajów gier.

Pierwsza grupa to tzw. „Horse Coin”. Używane były do popularnej w czasach dynastii Song i Yuan gry Da Ma 打馬 (Da – grać, Ma – konie) i są najliczniej zaprezentowane w katalogu. Grę prowadzono na prostokątnej planszy, a przewidziana była ona dla dwóch do pięciu graczy. Przy okazji autor zapoznaje nas z końmi, które zapisały się w historii Chin czy chińskich legendach. Przeczytać również możemy o słynnych generałach, gdyż w niektórych wersjach gry używano także żetonów z ich wyobrażeniami.

W tej części katalogu znajdziemy również „monety” z wizerunkami koni nie służące do gry w Da Ma, a będące amuletami czy wyrobami nowszymi dla kolekcjonerów. Zilustrowano m.in. egzemplarze z awersami chińskich monet keszowych czy japońskie E-sen.

Kolejna grupa to figury do gry w chińskie szachy Xiangqi 象棋. To jedna z najpopularniejszy gier planszowych w Chinach (popularna również np. w Wietnamie, gdzie jest znana pod nazwą cờ tướng). Pojawiła się w VIII wieku, a zasiadało do niej dwóch przeciwników. Każdy z nich był posiadaczem armii, które walcząc ze sobą miały na celu schwytanie generała armii rywala. Bierki przedstawiały m.in. rydwany, słonie, generałów, katapulty czy żołnierzy.

Jako następne zebrano w katalogu przedmioty służące do gry Xuan Xian 選仙 – „Wybór nieśmiertelnego”. Żetony do tej gry przedstawiały po jednej stronie postacie nieśmiertelnych, z drugiej związany z nimi krótki wiersz. Według jednego z opisów umieszczano je w małym worku i pojedynczo wyjmowano po uprzednim wypowiedzeniu kogo miałby przedstawiać. Jeżeli nie wylosowano odpowiedniego żetonu, gracz musiał wychylić szklankę wina.

Ostatnie omówione zostały żetony do gry Jiu Ling  酒令 związanej z piciem wina, czyli Jiu Ling Qian 酒令錢 (tzw. Wine Drinking Game Coins). Gra określała zasady picia (kto kiedy, ile i dlaczego miał wypić) podczas zabawy. Nad przebiegiem i porządkiem takowych gier (cieszących się dużą popularnością), oraz przestrzeganiem zasad czuwali sędziowie, gdyż często grające towarzystwo (z wiadomych powodów) stawało się wraz z upływem czasu coraz bardziej kłótliwe.

Katalog wydany w formie wyraźnie nawiązującej do „Cast Chinese Amulets”. Żetony zilustrowane głównie na czarnobiałych zdjęciach, z rzadka jako rysunki czy estampaże. Około 120 stron formatu A4 w miękkiej oprawie.

Spis treści:

  1. Introduction
  2. Horse Coins
  3. Chess Pieces
  4. Select An Immortal
  5. Wine Drinking Game Coins

W październiku 2021 roku, na jesiennej aukcji (Aukcja 15) Gabinetu Numizmatycznego D. Marciniak, przeprowadzonej na platformie Onebid, pojawiła się ciekawa moneta (przedstawiona na zdjęciu wyróżniającym wpis) należąca do dziewiętnastowiecznego mennictwa Xinjiangu 新疆, nad którego terenem w owym czasie po raz kolejny kontrolę sprawowali Chińczycy. Jest to mianowicie 5 fen 五分 z czasów cesarza Guang Xu 光緒 (1875-1908) dynastii Qing 清 (1644-1911). Nominał ten spotkamy również pod nazwą 1/2 mithqal lub tanga.

Xinjiang (zwany wcześniej Turkiestanem) za panowania dynastii Qing wszedł w skład Chin w roku 1759. Po rebelii w 1865 Chiny na krótko utraciły nad nim kontrolę, którą odzyskały w latach 1875-1877. Tereny te były podbijane już przez chińczyków za rządów dynastii Han 漢 (206 p.n.e. – 220 n.e.) oraz dynastii Tang 唐 (618-907). Tak jak dynastia Qing, również obie te dynastie w swoich czasach odcisnęły ślad w tamtejszym mennictwie.

Xinjiang – Położenie na mapie Chin (źródło – wikipedia.org)

Dynastia Qing to dla Chin okres schyłku monet odlewanych w formach i początki bicia ich maszynowo. Przedstawiona tutaj moneta, choć w czasach jej emisji w chińskich mennicach już funkcjonują prasy, bita była stemplami ręcznie na niezbyt zazwyczaj foremnych, srebrnych krążkach. Pomimo zmiany technologii wykonania, monety te stylistycznie wciąż mocno związane są z monetami odlewanymi. Zmieniając sposób produkcji zaniechano wykonywania tradycyjnego dla mennictwa keszowego otworu, natomiast w tym przypadku pozostawiono jego obrzeże. Pozostała również utrwalona przez wieki forma czterech chińskich znaków na awersie, oraz charakterystyczny dla monet Xinjiangu zapis nazwy mennicy w dwóch językach, ujgurskim i mandżurskim, na rewersie.

Monety 5 fen wyglądają trochę jak przystanek autobusowy po nocnej wizycie amatorów graffiti. Znaki inskrypcji są bardzo często zapisane niestaranie porozrzucanymi kreskami i mocno upchane. Jak już wspomniano powyżej, same napisy wykonane są w trzech językach: chińskim, ujgurskim i mandżurskim. Wszystko to (szczególnie dla osób nieoswojonych z emisjami Xinjiangu) staje się mało czytelne.

Przyjrzyjmy się monecie z przytoczonej aukcji.

Na awersie w pionie (góra – dół) zapisana konserwatywnie została aktualna dewiza panowania cesarza, w tym przypadku Guang Xu 光緒, z kolei poziomo (od prawej do lewej) widnieją dwa znaki Yin Qian 銀錢, co znaczy tyle co srebrna moneta.

Awers (góra – dół): Guan Xu 光緒

 

Awers (prawo-lewo): yin qian 銀錢

Na rewersie natomiast widnieje nominał 5 Fen 五分 zapisany pionowo (góra – dół), oraz nazwa mannicy Kashghar zapisana po ujgursku po prawej stronie i po mandżursku po stronie lewej.

 

Rewers (góra – dół): 5 Fen 五分

Rewers (prawo – lewo): Kashghar pismo ujgurskieقەشقەر – Kashghar pismo mandźurskie

Dodatkowo na rewersie znajdziemy datę emisji. Tutaj zapisana jako liczba 95 czyli rok 1295 Anno Hegirae (rok hidżry) co w naszym kalendarzu daje rok 1878.

 

Rewers: Data „95” pismo tureckie

Monety 5 Fen produkują również mennice Agsu, Yarkand, Yangi Hissar czy Khotan, a ich emisje różnią się (niekiedy bardzo mocno) stylem, samą treścią czy językiem inskrypcji. Są to najniższe srebrne nominały ówczesnego systemu monetarnego funkcjonującego na terenach Xinjiangu. Moneta 5 fen 五分 Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 bita w mennicy Yarkand pokazała się również na aukcji Gabinetu Numizmatycznego D. Marciniak, tym razem zimowej (Aukcja nr 16).

Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 5 fen 五分 Yarkand, Ag, średnica 16,3 x 14,3mm, waga 1,68g (Ex GNDM Aukcja 16)

Odszyfrowanie inskrypcji jak w opisanej wcześniej monecie z mennicy Kashghar, z tą różnicą że nazwę mennicy (Yarkand) zapisaną po mandżursku znajdziemy po prawej stronie rewersu, a zapisaną po ujgursku po stronie lewej, oraz nie umieszczono daty na monecie.

 

Na zdjęciu wyróżniającym wpis: Guang Xu Yin Qian 光緒銀錢 5 fen 五分 Kashghar, Ag, średnica 14,1 x 14,4mm, waga 1,8
(Ex GNDM Aukcja 15)